Свабода сумлення ў Беларусі ў 2011 – першай палове 2012 гг.: Маніторынг і аналіз

13 чэрвеня 2012 17:16  |  Галоўныя навіны

Канфесійна-дэмаграфічная характарыстыка

У Беларусі не вядзецца статыстыкі па агульнай колькасці вернікаў і тых, хто ідэнтыфікуе сябе з пэўнай рэлігійнай традыцыяй або царквой. Пытанне рэлігійнай прыналежнасці не ўключаецца ў перапіс насельніцтва і не існуе ніякага іншага механізму фіксаваць індывідуальную рэлігійную ідэнтычнасць на дзяржаўным узроўні. Адзінай афіцыйнай крыніцай даных па гэтым пытанні з’яўляецца колькасць зарэгістраваных рэлігійных арганізацый. Праводзяцца і сацыялагічныя апытанні, вынікі якіх значна адрозніваюцца ў залежнасці ад выкарыстоўванай метадалогіі. Звычайна дзяржаўныя ўлады і сродкі масавай інфармацыі выкарыстоўваюць наступныя прыкладныя дадзеныя: з амаль дзесяці мільёнаў насельніцтва прыкладна 50% лічаць сябе вернікамі, сярод іх прыкладна 80% вызначаюць сябе як праваслаўных, 15% як рыма-каталікоў і 2-3% як пратэстантаў розных дэнамінацый (перш за ўсё, баптыстаў і пяцідзесятнікаў). У 2011 г. Інстытутам сацыялогіі НАН РБ было праведзена апытанне, вынікі якога вядомыя пакуль толькі па публікацыях у прэсе: “праўдзіва вернікаў” па выніках гэтага апытання ў Беларусі 20%, сярод іх праваслаўных – 57,3%, каталікоў 34,5%, а пратэстантаў – 3,1% [1].

Варта адзначыць, што ў выпадку з праваслаўнымі і рыма-каталікамі сама-ідэнтыфікацыя адбываецца не столькі з цэрквамі або царкоўнымі суполкамі, колькі з праваслаўем і каталіцтвам як нацыянальнай і культурнай традыцыяй, у той час як у выпадку пратэстантаў члены цэркваў рэгіструюцца, таму дадзеныя аб зарэгістраваных членах абшчын маюць статыстычную каштоўнасць. У выпадку праваслаўных, нават калі звярнуць увагу на зарэгістраваных членаў (заснавальнiкаў) абшчын, то звычайна ў якасці такіх выступае толькі 20 чалавек на суполку (мінімальная колькасць, неабходная па законе для яе дзяржаўнай рэгістрацыі). Простая арыфметыка падліку фіксаваных членаў праваслаўных абшчын Рэспублікі Беларусь дае наступныя дадзеныя: калі ўзяць колькасць зарэгістраваных абшчын Беларускай Праваслаўнай Царквы (1567) і памножыць на колькасць зарэгістраваных прыхаджан (20), дадаць да атрыманага выніку колькасць святароў (1589), то ў цэлым па Беларусі атрымаецца 32929 чалавек у якасці “зарэгістраваных праваслаўных”, г.зн. 0, 32% ад насельніцтва. Па статыстыцы Саюза ХВЕ (цяпер АЦ ХВЕ) па стане на 2006 г. у якасці членаў цэркваў аб’яднання было зарэгістравана 31018 дарослых членаў суполак (у 2001 г. – 30947) дарослых [2].

Афіцыйныя дадзеныя аб зарэгістраваных грамадах на 1 студзеня 2012 г., агучаныя ў Даведцы Упаўнаважанага па справах рэлігій і нацыянальнасцяў [3], наступныя (у дужках для параўнання прыводзіцца колькасць на 1 студзеня 2011 г.):

агульная колькасць зарэгістраваных рэлігійных арганізацый – 3374 (3321)

агульная колькасць зарэгістраваных рэлігійных суполак – 3210 (3162)

Сярод іх:

Беларуская Праваслаўная Царква Маскоўскага Патрыярхату – 1567 прыходаў (аб’яднаных у 11 епархій), 1589 святароў, 48,8%

Рыма-каталіцкі Касцёл – 479 прыходаў (аб’яднаных у 4 епархіі), 428 святароў, 14,9%

Хрысціяне веры евангельскай (пяцідзесятнікі) – 512 абшчын, 15,9%

Евангельскія хрысціяне-баптысты – 286 абшчын, 8,9%

Адвентысты сёмага дня – 73 абшчыны, 2,3%

Лютэранская Царква – 27 суполак, 0,8%

Стараабрадцы – 33 абшчыны 1%

Юдэі – 53 абшчыны, 1,7%

Мусульмане – 25 суполак (24 суніцкіх, 1 шыіцкай), 0,8%

Поўнаевангельскай царквы (харызматычныя) – 55 суполак, 1,7%

Захоўваецца значна адрозненне распаўсюджвання абшчын па рэгіёнах з станоўчым дысбалансам на карысць Захаду, дзе колькасць абшчын перавышае адпаведную ва ўсходніх абласцях Беларусі ў некалькі разоў: Брэсцкая вобласць -739, Мінская – 667, Віцебская – 533, Гродзенская – 468, Гомельская – 383, Магілёўская – 278). Такая нераўнамернасць абумоўлена гістарычнымі фактарамі, у першую чаргу тым, што да 1939 г. ва Усходняй Беларусі практычна ўсе рэлігійнае жыццё было знішчана, а ў Заходняй Беларусі, якая ўваходзіла ў склад Польшчы, рэлігійная інфраструктура і ўзровень рэлігійнасці і колькасць яе носьбітаў захоўваліся.

Свабода сумлення і рэлігійных арганізацый: пункты напружвання

1. Свабода сумлення для зняволеных

Асноўную канфігурацыю рэлігійнага поля ў 2011 г. заклалі прэзідэнцкія выбары 19 снежня 2010 г. і новая хваля рэпрэсій у дачыненні да грамадзянскай супольнасці і палітычных супольнасцяў, якая рушыла за імі. Значная колькасць людзей было адміністрацыйна затрымана, а таксама ў выніку крымінальнага пераследу больш за паўсотні чалавек былі прысуджаныя да розных тэрмінаў пакарання. Вернікі актывісты, якія знаходзіліся ў СІЗА, нягледзячы на ​​прадугледжаную заканадаўствам магчымасць, пазбаўляліся права сустрэцца са святаром. Гэта кранула наступных асоб: палітыка Паўла Севярынца (праваслаўны, аб магчымасці сустрэчы было дасягнута пагадненне паміж маці Севярынца і Барысаўскім епіскам БПЦ Веньямінам, вікарыем Мінскай епархіі, аднак некалькі разоў сустрэча па ініцыятыве дзяржаўных органаў пераносілася, і так і не адбылася); журналіста Анджэя Пачобута (рыма-каталік, і яму адмаўлялі ў сустрэчы са святаром на працягу некалькіх месяцаў). Што тычыцца палітычнага актывіста Сяргея Каваленкі, які знаходзіцца ў зняволенні і абвесціў галадоўку, то яму таксама адмаўлялі ў візіце, аднак сустрэча з пастарам рэфарматарскай царквы ў выніку была яму дадзена, бо падчас гэтай сустрэчы пастар ўгаворваў зняволенага спыніць галадоўку.

Пытанне доступу святароў у месцы зняволення, асабліва ў следчыя ізалятары, застаецца даволі складанай. Нягледзячы на ​​тое, што адпаведны Закон “Аб утрыманні асоб пад вартай”, а таксама Правілы ўнутранага распарадку СІЗА і ізалятараў часовага ўтрымання [4], прадугледжвае права зняволеных і змешчаных пад вартай на візіт святароў, аднак такія візіты магчымыя толькі па рашэнні органаў, якія вядуць крымінальны працэс, таму досыць складана іх дамагчыся.

2. Дактыласкапія

Пасля выбуху 11 красавіка ў Мінскім метро пачаўся новы этап абавязковай дактыласкапіі, і многія вернікі, у першую чаргу праваслаўныя, ад гэтай працэдуры адмаўляліся. У ліпені 2011 г. за адмову прайсці працэдуру дактыласкапіі быў аштрафаваны сьвятар Ігар Прылепскі з Вілейкі [5], у лютым 2012 г. – праваслаўны вернік Максім Алямоўскі з Магілёва. У выніку, пытанне аб дадзенай працэдуры было ўзнята на агульным сходзе духавенства Мінскай епархіі БПЦ, і адрасавана дзяржаўным органам [6].

3. Масавыя мерапрыемствы

Акрамя абавязковай дактыласкапіі, новаўвядзенні закранулі і парадак правядзення масавых мерапрыемстваў, што набыло яшчэ большую актуальнасць падчас летніх акцый “Стоп-бензін”, пратэстных акцый на памежных пераходах і акцый у рамках Рэвалюцыі праз сацыяльныя сеткі, якія мелі даволі спантанны характар ​​і пераважна арганізаваныя праз сацыяльныя інтэрнэт-сеткі. Больш за строгаму кантролю пачалі падвяргацца царкоўныя суполкі, што асабліва востра адчувалася падчас вялікіх рэлігійных свят і пілігрымак: на святы Вербнай нядзелі і Вялікдзень у г. Мінску і іншых населеных пунктах грамадзяне дапускаліся на тэрыторыю храма толькі пасля асабовага дагляду, у тым ліку і з выкарыстаннем партатыўных металашукальнікаў; падчас масавага паломніцтва ў Будслаў, у рыма-каталіцкі Санктуарый, былі ўстанаўлення металічныя рамкі, праводзіўся дагляд асабістых рэчаў, на тэрыторыю не дазвалялася праносіць нават парасоны. Многія вернікі лічаць такі парадак залішнім і зневажальным. Першапачаткова таксама Мінгарвыканкам не ўзгадніў маршрут правядзення традыцыйнага каталіцкага шэсця ў гонар Божага Цела [7], аднак пазней, дзякуючы пратэстам каталікоў, дазвол на шэсце быў дадзены.

4. Святары-замежнікі

Адным з найбольш важных пытанняў для Рыма-Каталіцкага Касцёла з’яўляецца пытанне святароў-замежнікаў. З 428 ксяндзоў 151 – грамадзяне замежных дзяржаў, і хоць намаганнямі уладаў з кожным годам колькасць замежнікаў у кліры РКЦ скарачаецца, яны ўсё яшчэ гуляюць прыкметную ролю. У 2011 і пачатку 2012 гг. адбылося пахаладанне адносін паміж беларускай дзяржавай і Рыма-Каталіцкай Царквой, што было звязана з незадаволенасцю беларускіх уладаў у сувязі з недастатковай падтрымкай з боку кіраўніцтва Царквы – як на міжнароднай арэне, так і ўнутры краіны. Пагаршэнне адносін з ЕС, а асабліва з Польшчай адбілася і на больш жорсткай палітыцы беларускага рэжыму па пытанні выдачы дазволаў на служэнне на тэрыторыі Беларусі шэрагу каталіцкіх святароў, якія з’яўляюцца замежнымі, галоўным чынам, польскімі грамадзянамі. Выкарыстоўваючы ў якасці апраўдання інтарэсы беларускіх каталікоў (у тым ліку інтарэсы лінгвістычнага характару), дзяржавы адмаўляе ў візах або выдае візы на кароткі перыяд (3-6 месяцаў). Па-першае, недастаткова клірыкаў з беларускім грамадзянствам, каб забяспечыць усе прыходы, па-другое, сярод каталікоў вельмі важную ролю мае польская меншасць, якая аддае перавагу выкарыстанні ў набажэнстве роднай мовы. З канца 2011 г. 3 святара, імёны якіх не называюцца, былі вымушаныя пакінуць прыходы ў Беларусі, мноству іншых былі выдадзены візы толькі на кароткі тэрмін, і таму яны не адчуваюць упэўненасці ў будучыні, што ўскладняе пастырскую дзейнасць.

5. Фінансавыя пераследы

Акрамя візавай праблемы ў дачыненні да каталіцкіх святароў, улады пачалі выкарыстоўваць новы спосаб пераследу – фінансавае расследаванне паломніцкага цэнтра, якім кіруе актыўны каталіцкі святар Вячаслаў Барок з Віцебскай вобласці. Дзейнасць цэнтра носіць відавочна некамерцыйны характар, але ўлады спрабуюць прымусіць плаціць з яе падаткі [8]. Справа супраць святара ўзбуджана на падставе ананімнага даносу.

6. Адукацыя

З 1 верасня 2011 г. у сілу ўступіў Кодэкс аб адукацыі, і заснаванае на ім “Палажэнне аб парадку, умовах, змесце і формах ўзаемадзеяння ўстаноў адукацыі з рэлігійнымі арганізацыямі ў пытаннях выхавання вучняў” [9], якія значна абмяжоўваюць прысутнасць рэлігійных арганізацый ва ўстановах адукацыі, у прыватнасці, забараняюць прысутнасць рэлігійных знакаў у класах, а таксама выводзяць рэлігійнае адукацыю з адукацыйнага кампанента ў выхаваўчы (гутаркі, экскурсіі, падрыхтоўка і правядзенне святаў і інш.) Пры гэтым, нарматыўны акт забараняе місіянерскую дзейнасць, распаўсюджванне рэлігійнай літаратуры, аўдыё-, відэа-і іншых матэрыялаў рэлігійнага зместу (акрамя заяўленых у спісах да праграм выхаваўчай працы), правядзенне набажэнстваў, рэлiгiйных абрадаў, рытуалаў, цырымоній [10]. У адрозненне ад італьянскай “справы пра распяцце”, якая разглядалася ў Еўрапейскім Судзе па правах чалавека, і ў якой пазоўца спрабаваў аспрэчыць адпаведнасць праву на адукацыю абавязковую наяўнасць у дзяржаўных школах пэўнага рэлігійнага знака (распяцця), у выпадку з беларускім заканадаўствам царкоўныя іерархі яго не каментавалі.

7. Крымінальная адказнасць за незарэгістраваную рэлігійную дзейнасць

Яшчэ адным традыцыйна канфліктным пытаннем у аналізаванай сферы з’яўляецца існаванне крымінальнай адказнасці за нерэгістраваную рэлігійную дзейнасць. На працягу 2011 пераследу ў выглядзе папярэджанняў ад пракуратуры на падставе артыкула 193-1 Крымінальнага кодэкса закрануў шэраг пратэстанцкіх суполак, а таксама суполак іншага веравызнання. Не ўсе падобныя выпадкі, аднак, публічна аб’яўляюцца. У якасці прыкладу вядомага выпадку можна прывесці атрыманне папярэджання ў красавіку 2011 кіраўніком і чацвёркай актывістаў абшчыны Міжнароднай рады цэркваў евангельскіх хрысціян-баптыстаў [11]. За адмену артыкула пачаўся збор подпісаў пад петыцыяй у рамках кампаніі “Права на веру” [12]. Аналагічная кампанія праходзіла ў 2007 г., тады за ўнясенне змяненняў у Закон 2002 г. было сабрана больш за 50 тыс. подпісаў, аднак кампанія так і не дасягнула выніку.

Органы ўлады аддаюць перавагу правядзенню акцый супраць нефармальных сходаў вернікаў не ў рамках артыкула 193-1, як гэта было ў выпадку нападу на сход у прыватным доме пяцідзясятніцкага пастара Антонія Бокуна, які адбыўся ў лютым 2012 г. Падчас нефармальнай сустрэчы больш за 40 чалавек з дзецьмі для агульнай вячэры і абмеркавання кнігі ў рамках “Ліцвінскага клуба” некалькі апранутых у камуфляж супрацоўнікаў міліцыі праз вокны ўварваліся ў дом, напалохаўшы дзяцей і разбіўшы вокны ў зімовы час; і затрымалі ўсіх прысутных, даставіўшы іх у РУУС для праверкі дакументаў па нібыта ананімным паведамленні аб вытворчасці наркатычных сродкаў [13].

8. Чалавечае жыццё і сямейныя каштоўнасці

У царкоўным асяроддзі ў 2011 г. выклікаў крытыку Закон “Аб рэпрадуктыўных тэхналогіях і гарантыях грамадзян пры іх прымяненні”, які дазваляе ЭКА, сурагатнае мацярынства, донарства палавых клетак і прадугледжвае магчымасць рэдукцыі эмбрыёнаў і іх выкарыстання для навукова-практычных мэтаў. Крытыка ў дачыненні да гэтага нарматыўна-прававога акта тычылася не толькі яго зместу, але таксама і таго факту, што не было праведзена кансультацый з рэлігійнымі арганізацыямі, хоць магчымасць такіх у выпадку біяэтычных пытанняў прадугледжаная. Дамагчыся падобных кансультацый і значнага ўплыву на тэкст закона ні ў БПЦ, ні ў РКЦ не атрымалася.

Пытанне чалавечага жыцця было ўзнята таксама ў выніку смяротнага прысуду, вынесенага ў 2011 г. у дачыненні да абвінавачаных ў выбуху ў метро ў красавіку гэтага ж года, і прывядзенне яго ў выкананне ў сакавіку 2012 г. Каталіцкі Касцёл выступіў з асуджэннем смяротнага пакарання як такога і прасіў памілаваць асуджаных; Праваслаўная Царква таксама звярнула ўвагу на неадназначнасць гэтага віду пакарання. Але і ў гэтым выпадку Царквы не былі пачутыя.

9. Працоўная нядзеля і суботнік перад Вялікаднем

У 2012 г. актуальным стала пытанне выходных дзён, калі спачатку нядзеля 11 сакавіка ў сувязі з святкаваннем Міжнароднага жаночага дня была ўказам Прэзідэнта абвешчана працоўным днём, што выклікала незадаволенасць прадстаўнікоў хрысціянскіх канфесій, тым не менш гэта незадаволенасць не насіла рэзкага і радыкальнага характару [14]. На передпасхальную (па праваслаўным календары) суботу 14 красавіка быў прызначаны агульнарэспубліканскі суботнік, такім чынам, для праваслаўных вернікаў былі абмежаваныя магчымасці па святкаванні самага галоўнага свята ў годзе. Тым не менш, і ў гэтым выпадку, асаблівых пратэстаў з боку вернікаў не было.

10. Канкардат і адносіны з Рыма-Каталіцкім Касцёлам

Тэма падпісання канкардату з Рыма-Каталіцкім Касцёлам з’яўляецца адным з асноўных матываў адносінаў апошняга з беларускай дзяржавай. Упершыню яна прагучала з боку беларускіх уладаў у 2008 г., пры тым, што пагадненне аб супрацоўніцтве, магчымасць якога прадугледжваецца Законам Рэспублікі Беларусь “Аб свабодзе сумлення і рэлігійных арганізацыях”, прынятым у 2002 г., з Беларускай Праваслаўнай Царквой было заключана яшчэ ў 2003 г. Калі спачатку ўлады сцвярджалі, што падпісанне адбудзецца ў першым квартале 2009 г. [15], потым царкоўныя іерархі паведамлялі ў снежні 2010 г., што тэкст ужо гатовы і павінен быць падпісаны [16]. Аднак да сённяшняга дня падпісання не адбылося, і пакуль нават не вядома, ці рыхтуецца тэкст, якім будзе яго змест і якія рэальныя тэрміны падпісання гэтага дакумента. Больш за тое, на сустрэчы з кардыналам Куртам Кохом ў к. 2011 Прэзідэнт Лукашэнка выказаў сваё расчараванне дзейнасцю Каталіцкага Касцёла па адстойванні пазіцыі беларускіх уладаў на міжнародным узроўні [17]. На думку беларускіх аналітыкаў Пікуліка і Мельянцова [18], менавіта Ватыкан мог бы стаць найбольш прыдатнай кандыдатурай для ролі пасярэдніка паміж Еўрапейскім Саюзам і ўладамі Рэспублікі Беларусь, аднак спробы прыцягнуць яго ў такой якасці з боку апошніх з 2008 г. не ўвянчалася поспехам, на што паказвае фрустрацыя і з аднаго боку, пра якую згадвалася, а таксама і з другога боку, звязаная з зацягваннем ініцыятыў па падпісанні міждзяржаўнага дакумента, а таксама з рознымі спосабамі ціску на Рыма-Каталіцкую Царкву ў Беларусі, апісанымі вышэй.

Высновы

Слабасць пазіцыі Цэркваў і іншых рэлігійных арганізацый, ігнараванне іх з боку дзяржавы, звязаныя з непаслядоўнасці і некансалідаванасцю пазіцый па пытаннях агульнай зацікаўленасці.

Чым больш нарастае крызіс легітымнасці, з чым бы ён не быў звязаны – эканамічным крызісам, палітычнымі рэпрэсіямі, санкцыямі на міжнародным узроўні, тым большы ціск аказваюць на Цэрквы ўлады, спрабуючы выкарыстоўваць рэсурс легітымнасці ўнутры краіны і па-за яе, тым большае значэнне набывае палітычная лаяльнасць рэлігійных арганізацый, якой калі не за сумленне, то хоць бы за страх будуць дамагацца ўлады, пры гэтым не паддаючыся на ціск з боку цэркваў і не жадаючы ўступаць з імі ў раўнацэнны дыялог.

Сітуацыя ў такіх умовах можа развівацца ці ў бок змяншэння незалежнай сацыяльнай актыўнасці цэркваў, або ў бок узмацнення рэпрэсіўнага механізму з боку ўладаў, ці, у выпадку кансалідацыі пазіцыі і выразу салідарнасці рэлігійных арганізацый, можа паставіць улады перад неабходнасцю дыялогу і ўліку думкі рэлігійных арганізацый. На дадзены момант пакуль не ясна, ці стануць рэлігійныя арганізацыі імкнуцца да кансалідацыі адзін з адным для адстайвання агульных інтарэсаў і каштоўнасцяў перад тварам дзяржаўнай улады альбо будуць працягваць стратэгію няўдалых дыпламатычных гульняў без прамой канфрантацыі з уладамі.