Павал Севярынец супраць Андрэя Хадановіча: літаратура, правы ЛГБТ і хрысьціянскія каштоўнасьці
Ці парушае падтрымка ЛГБТ–супольнасьці хрысьціянскія запаветы? Ці мог бы ПЭН-цэнтар зладзіць імпрэзы са сьвятарамі на тэму ЛГБТ? Хто такія пісьменьнікі-хрысьціяне? Чаго вымагае статут ПЭН-цэнтру? Ці здрадзілі хрысьціянству ЗША і Ірляндыя, легалізаваўшы аднаполыя шлюбы?
На гэтыя і іншыя тэмы ў «Праскім акцэнце» дыскутуюць пісьменьнік, грамадзкі дзеяч Павал Севярынец і пісьменьнік, сябра Рады беларускага ПЭН-цэнтру Андрэй Хадановіч. Нагодай для дыскусіі стала абвінавачаньне Паўла Севярынца ў бок ПЭН-цэнтру.
Дракахруст: «Культурны марксізм і яго камісары» — такую назву мае адкрыты ліст пісьменьніка Паўла Севярынца да чальцоў Беларускага ПЭН-цэнтру.
У ім Севярынец рэзка крытыкуе палітыку ПЭН-цэнтру адносна сэксуальных меншасьцяў, абвінавачвае ў грэбаваньні хрысьціянскімі каштоўнасьцямі. Галоўную адказнасьць за гэта Севярынец усклаў на былога старшыню Цэнтру Андрэя Хадановіча.
У нашай дыскусіі я прапаную не засяроджвацца на яе ўнутрыцэхавым вымярэньні. У прынцыпе, уласна ПЭНаўская нагода не настолькі і важная. Але праблемы ЛГБТ і хрысьціянскіх каранёў абмяркоўваюць па ўсім сьвеце — ад Варшавы і Масквы да Вашынгтону. Павал сваім маніфэстам іх актуалізаваў у беларускім кантэксьце.
Падтрымліваеце ЛГБТ — не хрысьціянін?
Дракахруст: Павал, вашая формула: падтрымліваеце ЛГБТ, салідарызуецеся зь імі — вы не хрысьціяне, ворагі хрысьціянства. А калі нехта есьць скаромнае ў пост, да таго ж робіць гэта дэманстратыўна — ён таксама для вас не хрысьціянін і вораг хрысьціянства?
Севярынец: Безумоўна, не. Гэта асабістая пазыцыя чалавека. Але калі яго асабістая пазыцыя пачынае выдавацца за норму, калі дэманструецца нецярпімасьць да тых, хто гэтак ня лічыць — тут, зразумела, узьнікае праблема.
Дракахруст: Як так? Есьці ў пост скаромнае — гэта грэх. Калі чалавек гэта дэманструе, то ён, відаць, не хрысьціянін?
Севярынец: Есьці скаромнае ў пост — грэх у адной традыцыі і ня грэх у іншай.
І сутнасьць там зусім ня ў ежы, а ва ўстрыманьні ад зла. А вось калі чалавек ня ўстрымліваецца ад зла, прыстойнае грамадзтва павінна гэта абмяжоўваць і спыняць.
Прывід камунізму з маніфэсту Маркса дагэтуль бадзяецца па Эўропе. Проста ён распрануўся дагала ў 1968 годзе ў Парыжы падчас лявацкай сэксуальнай рэвалюцыі. Цяпер ён размахвае ня толькі чырвоным сьцягам, але яшчэ і ружовым, і вясёлкавым. Ідэалёгія сёньняшняй левалібэральнай плыні — новыя гендэрныя тэорыі, фэмінізм і ЛГБТ — бярэ пачатак у рэвалюцыйным марксізьме.
Дракахруст: Павал, а прычым тут марксізм? Маркс і Ленін змагаліся за правы пралетарыяту, як яны іх разумелі, а зусім не сэксуальных меншасьцяў. Пра апошніх яны наагул нічога не пісалі. У той жа час у дзяржаве, якая ўвасобіла марксісцкую ідэалёгію — Савецкім Саюзе — дзейнічаў крымінальны артыкул за гомасэксуальныя адносіны. І дзейнічаў ён да скону СССР. Дык пры чым тут марксізм?
Севярынец: Культурныя ўстаноўкі марксізму засталіся тыя самыя — Бога няма, быцьцё вызначае сьвядомасьць, матэрыялізм, інтэрнацыяналізм, разбурэньне традыцыяў, выкараненьне хрысьціянства, барацьба з «забабонамі», найперш рэлігіяй і нацыяналізмам. Культурныя марксісты па ўсім сьвеце крычаць пра дыскрымінацыю, пра прыгнёт ЛГБТ, жанчын, мігрантаў. Але яны патрабуюць ня роўнасьці, а татальнага кантролю. Клясавую тэорыю замяніла гендэрная. І палітыка калянізуецца шоў-бізнэсам, і ў авангардзе ідуць ЛГБТ, гэта нізы, якія былі нічым, якія сталі ўсім.
А сталінізм — гэта злаякасная мутацыя марксізму ў Расеі, яе гібрыд з чарнасоценствам. Лукашэнка — чырвона-карычневы, ён сталініст. А камісары зь сёньняшняга кіраўніцтва ПЭНу — гэта такія ружовенькія культурныя марксісты.
Дракахруст: Андрэй, я даю вам слова для апраўданьня за ваш культурны маркісзм.
Хадановіч: Ні за свой марксізм, ні за марксізм калегаў я апраўдвацца ня буду, бо ён пад глыбокім сумневам.
Павал моцна абагульніў, паказаўшы як штосьці аднароднае маладую частку ПЭНу, людзей, якія ўвайшлі ў склад цэнтру цягам апошніх 10 гадоў. Гэта людзі вельмі розных поглядаў. Сярод сучасных дзеячаў ПЭНу ёсьць людзі і левых, і правых поглядаў, і хрысьціяне, і нехрысьціяне. Павал глядзіць на ўсіх, хто не падзяляе яго пазыцыі, аднолькава. Мне здаецца, што гэта — наклейваньне цэтлікаў і разнавіднасьць мовы нянавісьці.
«Чырвоны камісар» — гэта сурʼёзная чырвоная ануча, якую можна прычапіць да чалавека, які ні сном ні духам. Наадварот, усё, што мы робім з калегамі па ПЭНе, адпавядае нашым статутным функцыям і абавязкам — спрыяць паразуменьню, дыялёгу, міру. Усё, што нават на ўзроўні мэтафараў, на ўзроўні мовы распальвае варажнечу, — абсалютна непрымальна.
Што такое роўнасьць?
Дракахруст: Андрэй, вы ў інтэрвію Свабодзе сказалі, што фундамэнтальны прынцып ПЭНу — роўнасьць незалежна ад веравызнаньня і арыентацыі. Ці не атрымліваецца тут пэўная супярэчнасьць? А ці мог бы ПЭН зладзіць імпрэзу з удзелам, скажам, сьвятароў пра тое, што аднаполае каханьне — гэта грэх? Ці гэта супярэчыла б прынцыпам ПЭНа? А як жа роўнасьць незалежна ад веравызнаньня? Ці для хрысьціянскага веравызнаньня ёсьць пэўныя абмежаваньні?
Хадановіч: Дыскусія справакаваная лістом, дзе прагучала абвінавачваньне як факт — «правядзеньне некалькіх імпрэзаў у падтрымку і абарону правоў ЛГБТ».
ПЭН не праводзіў, не арганізоўваў імпрэзаў ні ў падтрымку ЛГБТ, ні ў падтрымку сьвятароў, якія палохаюць грахом. Імпрэзы існуюць у галаве Паўла Севярынца. Павал бачыў у ПЭНаўскім офісе афішу імпрэзы, арганізаванай арганізацыяй Makeout. Гэтая імпрэза прайшла ў зусім іншым месцы, не ў сядзібе ПЭНу.
У ПЭНе сустракаюцца розныя людзі. У ім сустракаюцца чальцы рэдкалегіі часопісу Makeout. Але яны сустракаюцца як пісьменьнікі і журналісты, якія працуюць над сваім праектам. Гэтак жа ў ПЭНе сустракаюцца прадстаўнікі Беларускага калегіюму, школы маладога літаратара пры Саюзе пісьменьнікаў. А нядаўна сустракаліся пісьменьнікі-праваабаронцы ў дыскусіі супраць сьмяротнага пакараньня.
ПЭН вельмі разнародны. Сярод нас ёсьць як праціўнікі ЛГБТ, гэтак і прыхільнікі правоў гэтай супольнасьці. Я сам і шмат маіх калегаў падтрымліваю журналістаў — прадстаўнікоў супольнасьці ЛГБТ, бо яны зазнаюць перасьлед за сваю творчасьць.
Мы гэтак жа падтрымліваем і Паўла Севярынца, прымаем заявы па фактах яго арышту.
Дракахруст: А адкажыце на маё пытаньне — ці магла б у ПЭНе прайсьці імпрэза, на якой сьвятары казалі б, што аднаполае каханьне — гэта грэх?
Хадановіч: Тэарэтычна магла б. Як толькі праваслаўныя сьвятары і пісьменьнікі будуць зазнаваць дыскрымінацыю ў Беларусі, ПЭН будзе падтрымліваць іх права выказацца.
Севярынец: Ня ведаю, адкуль у галаве Андрэя зьявіўся эпізод з афішай. Я меў на ўвазе выставу камінг-аўтаў, выяваў аголеных гомасэксуалістаў, якія былі разьвешаныя па сьценах сядзібы ПЭН-клюбу. Я зайшоў туды пасьля свайго вызваленьня з «хіміі». І я ўбачыў ПЭН-цэнтар, абвешаны гэтымі голымі людзьмі. Я спытаўся — гэта літаратары? — Не. — Гэта палітвязьні? — Не. Гэта гомасэксуалісты. Маўляў, мы — ПЭН-клюб, і мы іх падтрымліваем.
Слухайце, гэта літаратурная арганізацыя. Ані ў статуце беларускага ПЭН-цэнтру, ані ў хартыі міжнароднага ПЭН-клюбу няма ані слова пра сэксуальную арыентацыю. Ні пра гендэрную роўнасьць, ні пра фэмінізм, ні пра ЛГБТ.
І дзякаваць Богу. Гэта літаратурнае абʼяднаньне, а ня ліга сэксуальных рэформаў. Адначасова ў хартыі гаворыцца, што сяброўства адкрытае для ўсіх прафэсійных пісьменьнікаў, выдаўцоў і перакладчыкаў незалежна ад нацыянальнасьці, мовы, колеру скуры і рэлігійных перакананьняў.
Дык вось група «культурных камісараў» зь беларускага ПЭНу гэты прынцып парушае. Восем пісьменьнікаў-хрысьціянаў не прынятыя ў ПЭН. Севярынца выключылі. На дадзены момант складкі я сплаціў.
Хадановіч: Сплаціўшы складкі, спадар Павал можа хадайнічаць перад сходам ПЭНу аб аднаўленьни свайго сяброўства. Было б добра, каб пры гэтым Павал дэкляраваў сваю згоду з хартыяй міжнароднага ПЭН-клюбу і статутам беларускага ПЭНу.
Але калі складкі доўга не плаціліся і іх няўплата тлумачылася нязгодай з арганізацыяй, паўстае пытаньне — можа, Павал проста памыліўся з выбарам арганізацыі? Навошта належаць да яе, калі ты нязгодны зь яе прынцыпамі?
Што да васьмі літаратараў, якіх не прынялі ў ПЭН. У нейкі момант супрацьстаяньне двух творчых саюзаў — прыўладнага Чаргінца і незалежнага Пятровіча — прывяло да таго, што ў чаргінцоўскім саюзе ўзьнікла гонка, імкненьне прыняць як мага больш чальцоў.
А ПЭН заўсёды быў элітарным, клюбным абʼяднаньнем літаратараў. Чальцоў ПЭНу заўсёды было менш, чым чальцоў саюзаў пісьменьнікаў. І ніколі іх не прымалі сямёркамі ці васьмёркамі. Працэдура прыняцьця часам доўжылася гадамі, часам у Радзе вяліся зацятыя дыскусіі, потым да іх вярталіся.
І ў гэтай сытуацыі па некаторых кандыдатурах не было згоды і разгляд пытаньня быў адкладзены.
Дракахруст: Андрэй, вы сказалі, што Павал проста ня ведае зьместу статуту і хартыі ПЭНу. Але ён прапанаваў сваю інтэрпрэтацыю. Паводле яго, у статуце нічога не сказана пра тое, што ПЭН павінен адстойваць правы ЛГБТ. Ён лічыць, што ён статуту цалкам адпавядае.
Хадановіч: У міжнароднай хартыі міжнароднага ПЭН-клюбу напісана: «Сябры ПЭН-клюбу мусяць заўсёды выкарыстоўваць свой уплыў дзеля ўмацаваньня ўзаемнага разуменьня і павагі паміж людзьмі, усімі сіламі змагацца супраць любых праяваў нянавісьці і адстойваць агульначалавечы ідэал міру і роўнасьці на Зямлі». Калі Павал з гэтымі словамі згодны, то мяркую, што большасьць сяброў ПЭНу прыслухаецца да яго голасу.
Калі ў рыторыцы прагучыць нянавісьць, баюся, што шмат каго з пэнаўцаў гэта азадачыць.
Хто такія «пісьменьнікі-хрысьціяне»?
Дракахруст: Павал, у вашым лісьце ёсьць выраз «восем пісьменьнікаў-хрысьціянаў». Падчас нашай дыскусіі вы яго паўтарылі. А як вы гэта вызначаеце, правяраеце? А астатнія, якія кандыдуюць у ПЭН — яны не хрысьціяне? А Андрэй — не хрысьціянін? Мне здаецца, што гэта справа асабістая, інтымная. Які тут крытэр?
Севярынец: Безумоўна, гэта асабістая рэч. Я ў сваёй пісьменьніцкай і грамадзкай дзейнасьці працую найперш з хрысьціянамі. І я гэтых людзей ведаю як добрых хрысьціянаў. Як можна ня ведаць Антонія Бокуна, перакладчыка, які выдаў Новы Запавет і было прададзена 8 тысяч асобнікаў? Гэта адзін з рэкордаў для беларускамоўных кніг. Дык што за Рада ПЭНу, якая яго ня ведае?
Хрысьціянін у Беларусі — гэта больш чым хрысьціянін. Гэта носьбіт нацыянальнай ідэі. 80% нашых нацыянальных герояў — гэта хрысьціяне. Абсалютная большасьць творцаў, якія складаюць гонар, залаты фонд беларускай культуры — гэта хрысьціяне. Хрысьціянства для мяне — гэта апірышча беларускай культуры. Чалавек мае права быць гомасэксуалістам, п’яніцай, фанатам Маркса — гэта асабісты выбар. І ён мае права ўступаць у ПЭН. Але калі ён пачынае ўсталёўваць свае погляды як норму і выяўляе нецярпімасьць да тых, хто гэта нормай ня лічыць, і пачынае іх цкаваць — тут стоп.
Хрысьціяне сьледам за Богам любяць чалавека. Нават грэшніка. Але ненавідзяць грэх.
Я люблю свайго добрага сябра, які выпівае. Але я сваруся зь ім, калі ён пʼе. Мы любім людзей, якія трапілі ў алькагольную, сэксуальную ці якую іншую залежнасьць. Але мы ня можам дапусьціць, каб беларуская культура пасьля бальшавіцкага дыктату ХХ стагодзьдзя апынулася пад дыктатам фэмінізму альбо ЛГБТ.
Быкаў і Адамовіч пра ЛГБТ
Дракахруст: Андрэй, Павал у сваім лісьце пісаў пра папярэднікаў. Я вось нешта ня памятаю, каб Васіль Быкаў ці Алесь Адамовіч узвышалі свой голас у абарону ЛГБТ. Стан гэтай супольнасьці ў іх гады быў ня лепшы, чым цяпер (хутчэй горшы). Да несправядлівасьці Быкаў і Адамовіч былі ня менш чуйныя, чым цяперашнія чальцы ПЭНу. Тым ня менш іх гэтая праблема прынамсі не хвалявала, а вас хвалюе. Чаму? Ці не адно таму, што гэта вельмі хвалюе вашых калегаў з ПЭН-цэнтраў заходніх краінаў?
Дарэчы, рух міжнародных ПЭН-клюбаў быў створаны ў Вялікай Брытаніі Джонам Галсуорсі ў 1921 годзе. Але ў той жа Вялікай Брытаніі нават крымінальная адказнасьць за аднаполы сэкс была скасаваная толькі ў 1967 годзе. А ў Аўстрыі і Нідэрляндах — у 1971-м, у Ізраілі — нават у 1988 годзе. Зь якога часу міжнародны ПЭН стаў лічыць, што правы ЛГБТ — гэта пытаньне роўнасьці і справядлівасьці?
Хадановіч: Мне здаецца, што частка адказу прагучала ў вашым пытаньні. Але варта дадаць, што мы вельмі лёгка вызначаем, пра што думалі і чым у душы хваляваліся Быкаў і Адамовіч. Відаць, гэта ўсё ж не да канца нашая кампэтэнцыя.
Факт, што абараняць правы ЛГБТ як Быкаў і Адамовіч у 60–80-я гады, гэтак і Галсуорсі ў 10–20-я гады ХХ стагодзьдзя не маглі так, як можам цяпер мы. Найперш з прычыны прыгаданай вамі, Юры, крымінальнай адказнасьці за гомасэксуальнасьць. Найлепшае, што можна было зрабіць для ЛГБТ-супольнасьці, — не прыцягваць да яе ўвагі, не падстаўляць іх. Існуе тэрмін «жыць у шафе». Але гэта ня выйсьце. ХХІ стагодзьдзе ўносіць свае карэктывы.
Што да заходніх калегаў, то беларускі ПЭН — ня толькі беларуская грамадзкая арганізацыя, але і частка ўсясьветнага ПЭН-клюбу. І немагчыма там знаходзіцца, не падзяляючы базавых каштоўнасьцяў ПЭН-клюбу.
На фэстывалі ў Вільні, размаўляючы зь літоўскімі паэтамі, я ўбачыў, што яны вельмі нэрвовыя, яны некуды зьбіраліся. Яны сказалі, што ў Вільні ўпершыню адбываецца гей-парад. Я спытаўся крыху іранічна, ці зьбіраюцца яны на гей-парад. Яны адказалі — мы ідзем абараніць удзельнікаў гей-параду, калі з гэтым ня справіцца ці не захоча справіцца паліцыя.
Усе мае калегі-паэты былі гетэрасэксуалы. Але мы ідзем бараніць нашую свабоду і эўрапейскія каштоўнасьці — казалі мне яны. І я далучыўся да іх.
Дарэчы, мы злоўжываем зваротам да папярэднікаў. Гаворыцца — нас прымалі ў ПЭН Быкаў, Адамовіч, Шэрман. А хто нас выключае? Гэта зварот да аўтарытэту мёртвых, тым больш што мёртвыя не запярэчаць, ня зловяць на хлусьні.
Дракахруст: Павал, я сказаў, што гістарычна зусім нядаўна ў Эўропе, у ЗША, быў скасаваны крымінальны перасьлед за гомасэксуальныя адносіны. Але апошнія гады — гады трыюмфальнага шэсьця па заходнім сьвеце лібэралізацыі стаўленьня да ЛГБТ. Нават аднаполыя шлюбы легалізаваныя ў большасьці заходніх краін, у тым ліку і ў такіх глыбока рэлігійных, як ЗША, Ірляндыя, Гішпанія. На ваш погляд, яны тым самым адракліся ад Хрыста? А сьвет хрысьціянства ў гэтым пытаньні зьзяе з пуцінскай Масквы да лукашэнкаўскага Менску? І вы разам зь імі — а ня з ЗША, не з Ірляндыяй, не з Гішпаніяй?
Севярынец: Што нам зьзяе з пуцінскай Масквы і ад Лукашэнкі — мы добра ведаем. Пуцін разьвязвае войны, возіць самалётамі какаін, у Расеі жахлівая колькасьць абортаў, павальнае п’янства, чарнасоценны чад.
Дракахруст: Але пры гэтым формула Лукашэнкі — Лепш быць дыктатарам, чым «блакітным».
Севярынец: Праваслаўны атэіст Лукашэнка ламае крыжы, абсталёўвае «лінію Сталіна», у яго міністар адукацыі — камуніст. Па Захадзе зараз прывід камунізму свабодна бадзяецца галяком. Але Захад пакуль яшчэ застаецца цывілізацыяй, грунтаванай на хрысьціянскіх каштоўнасьцях. Паглядзіце на Польшчу, Вугоршчыну, Баварыю, палову штатаў ЗША. За апошнія 80 гадоў усясьветная гісторыя зрабіла поўны абарот вакол Беларусі.
Раней камунізм ішоў з Усходу, а фашызм — з Захаду. Цяпер — наадварот.
Бел-чырвона-белы і вясёлкавы сьцягі
Дракахруст: Павал, але вы сфармулявалі, што стаўленьне да ЛГБТ — крытэр стаўленьня да хрысьціянства.
Севярынец: Нам трэба стаяць на сваім. У беларусаў цьвёрдая хрысьціянская глеба пад нагамі. Вы пытаецеся, адкуль нам сьвеціць хрысьціянскае сьвятло. Яно тут, побач з намі. Навошта нам браць кепскае з Захаду? Беларусь 600 гадоў была самастойнай хрысьціянскай цывілізацыяй — ад Полацкага княства да ВКЛ.
І мы, беларусы, як слушна кажа Зянон Пазьняк, з тых часоў вялікі культурны народ. Беларуская культура — пераважна хрысьціянская: Эўфрасіньня, Гусоўскі, Цяпінскі, Скарына. Дарэчы, Багушэвіч, Барадулін, Геніюш, Караткевіч, Быкаў — прадаўжальнікі менавіта гэтай традыцыі.
Менавіта таму нельга абыйсьці альбо забараніць хрысьціянства ў Беларусі. Сябры Андрэя могуць ня верыць у Бога, але як мэнэджэры беларускай культуры яны абавязаныя не зьневажаць галоўную традыцыю беларускай культуры, інакш гэта самазьнішчэньне.
Размахваючы сьцягамі ЛГБТ, фэмінізму і гендэрнай тэорыі, сёньняшнія камісары наўпрост працуюць на расейскую прапаганду, якая падхоплівае карцінкі пляўкоў у твар паспалітаму люду, маўляў, вось яна, вашая беларускасьць, гэта проста сьмецьце з заходняй памыйкі.
І тут прамая пагроза незалежнасьці. Трэба кінуць гэтыя гульні і ўсім гуртавацца пад нашым гістарычным бел-чырвона-белым сьцягам Хрыста.
Хадановіч: Зь цягам часу складанымі сталі законы гульні — пісаў Міхал Анемпадыстаў і сьпявае Кася Камоцкая. Мне здаецца, што Павал зараз зачапіў адну слушную рэч, якая мне таксама баліць. У сытуацыі, калі аўтарытэт апазыцыі падарваны, людзі індыфэрэнтна ставяцца да вельмі важных рэчаў.
Раней вельмі важнай была еднасьць. Выходзячы да Курапатаў, выходзячы на Чарнобыльскі шлях, людзі самых розных поглядаў, самых розных партыяў, каштоўнасьці якіх ня цалкам супадаюць, абʼядноўваліся дзеля таго, што лічылі найважнейшым.
Я ня ведаю, ці гатовы сёньня Павал прыняць паплечнікаў з ЛГБТ-супольнасьці, якія зь вясёлкавым сьцягам устануць побач зь бел-чырвона-белымі, баронячы важныя для ўсіх нас рэчы.
Я дзесьці з сумам прамовіў, што праблема нашай салідарнасьці — у тым, што нашыя кансэрватары хутчэй дамовяцца з Лукашэнкам, чым з ЛГБТ-супольнасьцю. Мне гэта адчуваць балюча. Мне здаецца, што сёньня, у сытуацыі пагрозы для незалежнасьці, ёсьць важнейшыя рэчы, якія маглі б нас усіх абʼядноўваць.
Дракахруст: Павал, ваш адказ на канкрэтнае пытаньне Андрэя: ці гатовы вы да таго, што ЛГБТ-супольнасьць устане побач з вамі пад вясёлкавым сьцягам у абарону таго, за што вы змагаецеся?
Севярынец: Мы заклікаем людзей зьбірацца пад бел-чырвона-белым сьцягам. Не пад чырвона-зялёным, не пад чырвоным, не пад вясёлкавым, не пад трыкалёрам.
Дракахруст: Гэта я зразумеў. Але гэтыя людзі могуць вас не паслухацца і прыйсьці падтрымаць вас пад вясёлкавым сьцягам. І якой будзе вашая рэакцыя?
Севярынец: Мая рэакцыя на гэта будзе, зразумела, адмоўная. Як іншых людзей — можна паглядзець. На Чарнобыльскім шляху паспрабавалі. Доўга ён там не пратрываў. Людзі проста яго сарвалі. Таму што гэта правакацыя супраць беларускай незалежнасьці. Сьцягі чырвона-зялёныя, чырвоныя і вясёлкавыя як сымбалі, як коды проста не ўспрымаюцца людзьмі як нагода для яднаньня, а менавіта як нагода для разьдзяленьня. А вось бел-чырвона-белы сьцяг яднае.
