Як Рэвалюцыя 1905 года хрысціянскія партыі стварыла
Энцыкліка Папы Рымскага Льва ХІІІ ад 15 мая 1891 года Rerum
Novarum дала магутны штуршок да развіцця новай ідэалогіі — хрысціянскай
дэмакратыі, асноватворным дакументам якой і лічыцца энцыкліка. Хрысціянская
дэмакратыя, як і сацыялізм, прызнавала наяўнасць праблем у грамадстве, але
бачыла іх рашэнне не ў рэвалюцыі і барацьбе класаў, а ў рэформах,
самаарганізацыі грамадства, захаванні прыватнай уласнасці і здзяйсненні
хрысціянскіх прынцыпаў.
Прыкладна ў гэты ж час падобны рух развіўся ў
пратэстантызме, атрымаўшы назву сацыяльнага евангелізму. Сярод рускіх
праваслаўных філосафаў ідэі, блізкія да хрысціянскай дэмакратыі, выказвалі
Уладзімір Салаўёў, Сяргей Булгакаў, Георгій Фядотаў, Мікалай Бярдзяеў і іншыя.
У падтрымку сваіх ідэй прыхільнікі хрысціянскай дэмакратыі
пачалі ствараць партыі. Першай такой партыяй стала нямецкая Партыя Цэнтра, якая
была заснавана яшчэ ў 1870 годзе і выяўляла інтарэсы каталіцкага насельніцтва ў
пераважна пратэстанцкай Германскай імперыі. Партыя Цэнтра была першапраходцам
сярод хрысціянска-дэмакратычных партый. Яе прыклад і энцыкліка Rerum Novarum
падштурхнулі хрысціян іншых краін паўстаць у абарону сваіх перакананняў,
адрозных як ад манархічнага дэспатызму, так і набіраючых усё большую
папулярнасць ліберальных і сацыялістычных ідэй.
Між тым у Беларусі і суседніх з ёю краінах, якія на той час
уваходзілі ў склад Расійскай імперыі, станаўленню хрысціянскай дэмакратыі
перашкаджаў грамадска-палітычны лад, які не прымаў ні парламентарызму, ні
рэлігійнай верацярпімасці. Аднак ў 1905 годзе ў сувязі з рэвалюцыйнымі падзеямі
імператар Мікалай II падпісаў шэраг дакументаў, якія пашыралі грамадзянскія
правы і свабоды насельніцтва. Так, 17 красавіка быў падпісаны маніфест «Аб
умацаванні пачаткаў верацярпімасці», а 17 кастрычніка — маніфест аб
ўдасканаленні дзяржаўнага парадку, якія аб’яўлялі аб стварэнні Дзяржаўнай Думы
і падавалі насельніцтву свабоду сумлення, слова, сходаў і саюзаў.
Усё гэта дало штуршок да стварэння легальных партый рознай
накіраванасці: ад чарнасоценных да сацыялістычных. Не прамінулі скарыстацца
гэтай магчымасцю і хрысціяне розных куткоў Расійскай імперыі. Ужо 21 кастрычнік
1905 года ў Севастопалі была прынятая палітычная платформа пратэстанцкай партыі«Саюз
свабоды, праўды і міру», ініцыятарамі які былі менаніцкі багаслоў Пётр Фрызэн,
баптыст Мікалай Адзінцоў (старшыня Федэратыўнага саюза баптыстаў СССР у
1929-1933 гадах) і евангельскі хрысціянін Іван Праханаў (кіраўнік Усерасійскага
саюза евангельскіх хрысціянаў у 1909-1928 гадах). Большасць членаў Саюза былі
жыхарамі менаніцкіх калоній Крыма. Месцазнаходжаннем Цэнтральнага бюро, якое
ўзначаліў Марцін Фрызэн, стаў Севастопаль.
Саюз выступаў за канстытуцыйную парламенцкую манархію,
усеагульнае выбарчае права, цэльнасць і непадзельнасьць дзяржавы, развіццё
мясцовага самакіравання, моцную дзяржаўную абарону, адмова ад заваявальных
войнаў, рэформу суда і карных органаў, абавязковую бясплатную адукацыю для
дзяцей, паступовую адмену дзяржсубсідавання рэлігійных арганізацый, свабоднае
спаборніцтва ў евангельскай пропаведзі і «справах любові», свабоду слова,
сумлення, саюзаў і сходаў, зямельную рэформу.
«Саюз свабоды, праўды і свету» падтрымаў кадэтаў
(канстытуцыйных дэмакратаў) на выбарах у Дзярждуму, але затым паміж партыямі
ўзніклі спрэчкі. Апошняя згадка пра Саюз датуецца сакавіком 1906 году.
Асаблівай ролі ў палітычным жыцці Расійскай імперыі і рэгіёну партыя не
згуляла.
Падобны лёс быў і ўЛітоўскага
хрысціянска-дэмакратычнага саюза, які быў заснаваны ў лістападзе 1905
каталіцкімі святарамі Юозасам Тумасам (старшыня таварыства літоўскіх
пісьменнікаў у 1932-1933 гадах), Францішкам Бучысам (будучы генерал ордэна
марыянаў у 1927-1933 і 1939-1951 гадах ), Адомасам Дамбраўскасам (прэзідэнт
Літоўскай каталіцкай акадэміі навук у 1926-1938 гадах) і Ёнасам Мачулісам (рэктар
Ковенскай духоўнай семінарыі ў 1909-1932 гадах). Партыя выступала за захаванне
ўплыву Каталіцкага Касцёла ў Літве, аўтаномію Літвы, аграрную рэформу, барацьбу
супраць левых, у першую чаргу сацыял-дэмакратаў. Аднак лідары партыі не змаглі
заручыцца падтрымкай Каталіцкай Царквы, і ў 1906 годзе ЛХДС спыніў сваё
існаванне.
На хвалі рэвалюцыі ў студзені 1906 годаўзніклаіКанстытуцыйна-каталіцкая
партыя Літвы і Беларусі. Яе ініцыятарамі былі каталіцкі біскуп Віленскі Эдвард
фон Роп, дырэктар Земскага банка ў Вільні Юзэф Мантвіл, старшыня Віцебскага
сельскагаспадарчага таварыства Станіслаў Лапацінскі, ксяндзы Міронас і
Мацяевіч, віленскі аптэкар Стэфаноўскій студэнт Юзэф Змітровіч і Ян Ляховіч.
Стваралася ККПЛіБ, перш за ўсё, для абароны і прасоўвання
інтарэсаў каталіцкага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю Расійскай імперыі:
палякаў, беларусаў і літоўцаў. Асновай яе дзейнасці аб’яўляліся хрысціянскія
каштоўнасці як «прымяненне абсалютнай справядлівасці ў адносінах да ўсіх —
незалежна ад нацыянальнасці, веры і саслоўя».
Члены ККПЛіБ выступалі за канстытуцыйную манархію
парламенцкага тыпу, а Расійскую імперыю прапаноўвалі ператварыць у федэрацыю з
шырокай аўтаноміяй для суб’ектаў. Партыя выступала за свабоду сумлення,
адукацыі, слова і друку, сходаў і аб’яднанняў, за недатыкальнасць жылля і
асобы, стварэнне бясплатнай народнай школы з навучаннем на роднай мове і
абавязковым вывучэннем рэлігіі. У сферы сельскай гаспадаркі ККПЛіБ абвяшчала
права на прыватную ўласнасць фундаментальным, але прапаноўвала аграрную
рэформу. Праграма партыі прадугледжвала права працоўных на страйк і мітынгі, на
стварэнне прафсаюзаў, увядзенне васьмігадзіннага працоўнага дня, абмежаванне
начной працы, абарону працуючых жанчын, дзяцей і асоб, якія працуюць у
небяспечных для здароўя ўмовах, забарона працы дзяцей ва ўзросце да 14 гадоў,
на атрыманне пенсій і дапамог.
Аўтары праграмы патрабавалі вяртання Каталіцкай царквы
царкоўнай маёмасці, канфіскаванай расійскімі ўладамі або кампенсацыі
страчанага, выступалі за аднаўленне ліквідаваных дыяцэзій, роспуск
Рымска-каталіцкай духоўнай калегіі пры МУС, свабодных кантактаў з Ватыканам і
гэтак далей.
Галоўнай апорай ККПЛіБ былі сяляне-каталікі Віленскай і
Гродзенскай губерняў, частка дробнай шляхты і інтэлігенцыі. У 1906 году партыя
прыняла ўдзел у выбарах у Дзяржаўную думу і дабілася значнага поспеху. Яе ідэі
ў думе падтрымлівалі 17 дэпутатаў-аўтанамістаў, сярод іх: біскуп Эдвард Роп,
«кароль вузкакалейкі» Баляслаў Ялавецкі, ксёндз Антоні Сангайла і іншыя.
Аднак у пачатку сакавік 1906 года біскупу Эдварду Ропу пад
ціскам уладаў прыйшлося пакінуць кіраўніцтва партыяй, а літоўскі
генерал-губернатар Канстанцін Кршывіцкі забараніў усе сходы членаў партыі. Тым
не менш, ёсць падставы меркаваць, што сходы партыі праходзілі аж да 1907 года.
У 1906 годзе паўстала і першая хрысціянска-дэмакратычная
партыя Фінляндыі, якая на той момант валодала шырокай аўтаноміяй у рамках
Расійскай імперыі. У адрозненіе ад ужо згаданых партый, якія займалі
правацэнтрысцкія пазіцыі і былі блізкія да кадэтаў,Працоўны хрысціянскі
саюз Фінляндыізаймаў радыкальныя хрысціянска-сацыяльныя пазіцыі. Партыя
была створана пры Евангеліцка-Лютэранскай Царкве Фінляндыі ў адказ на растучы
ўплыў сацыял-дэмакратаў сярод працоўных. Праграма ПХСФ была шмат у чым падобная
з Сацыял-дэмакратычнай партыяй Фінляндыі, але была непрымірымая да атэізму
сацыялістаў. Яе дэвізам было «на аснове хрысціянскай веры, вызваліць нашых
людзей ад прыгнёту капіталізму». У партыі доўгі час супрацьстаялі адзін аднаму
клерыкальная плынь, якая спадзявалася знайсці прыхільнікаў у барацьбе з
атэізмам, і рэфармісцкая плынь, якая патрабавала сацыяльных рэформаў на
падмурку хрысціянскіх каштоўнасцяў. Апошняя ў рэшце рэшт перамагло. У 1907-1919
гадах партыя рэгулярна заваёўвала адзін-два мандаты ў фінскім парламенце, аднак
уступленне лідараў ПХСФ (з 1917 году яна насіла назву Хрысціянскай рабочай
партыі) у шэрагі сацыял-дэмакратаў прывяло да таго, што ў 1923 году партыя
спыніла існаванне.
Маніфест «Аб умацаванні пачаткаў верацярпімасці», які быў
анансаваны 12 снежня 1904 года, выклікаў рух і ў Праваслаўнай Царкве, якая хоць
і была пануючай у Расійскай імперыі, але знаходзілася пад жорсткім кантролем
дзяржаўнай улады.
Яшчэ да апублікавання маніфесту мітрапаліт Антоній
(Вадкоўскі) Санкт-Петебургскі 22 сакавіка 1905 года паднёс Мікалаю II
сінадальны даклад, які прапаноўваў склікаць архірэйскі сабор, абраць Патрыярха,
увесці рэгулярнасць памесных сабораў і змену членаў Сінода. Рэзалюцыя цара, ухваляючы
даклад, заяўляла пра недарэчнасць сабора ў «перажываемы цяпер трывожны час».
27 ліпеня 1905 года Сінод разаслаў да ўсіх епархіяльных
архіярэяў апытальнік адносна жаданых рэформаў у Царкве. Аўтары большасці
адказаў прапаноўвалі падзяліць Рускую Царкву на самакіравальныя мітрапалічыя
акругі, у якіх было б адноўлена кананічнае правіла рэгулярных сабораў не радзей
за раз на год. Прапаноўвалася аднавіць самакіраваны прыход як юрыдычную асобу і
асноўную частку царкоўнай саборнасці, пашырыць і паглыбіць ўдзел Царквы ў
грамадскім жыцці краіны; нямала было патрабаванняў рэфармаваць царкоўны суд і
школьную справу, павысіць ўзровень багаслоўскай адукацыі, як у
агульнаадукацыйных грамадзянскіх, так і ва ўласна царкоўных навучальных
установах. Выяўлялася занепакоенасць з нагоды таго, што свецкія людзі
набажэнствы не разумеюць. Прапаноўваліся літургічныя рэформы.
15 сакавіка 1905 года мітрапаліту Антонію Пецярбургскаму
была прадстаўлена першая запіска «Аб неадкладнасці аднаўлення кананічнай
свабоды Праваслаўнай Царквы ў Расіі» ад імя 32-х сталічных святароў, якую
мітрапаліт дазволіў апублікаваць у «Царкоўным весніку».
Першая запіска патрабавала шырокай і прынцыповай аўтаноміі
Царквы ад урада і яго палітыкі, аднаўлення саборнасці кіравання на ўсіх
узроўнях, свабоды настаўніцтва, пропаведзі і грамадскай дзейнасці. Святары
патрабавалі, каб Царква «вярнула сабе ўсю моц плённага ўплыву на ўсе бакі жыцця
чалавечай», адмены знешніх узнагарод для духавенства, сталасці знаходжання
епіскапа на адной кафедры.
Далейшыя запіскі «32-х», або «Саюза царкоўнага абнаўлення»,
як ён неўзабаве стаў называцца, асуджалі спалучанасць Царквы з дзяржаўнай
уладай, бо Царква «павінна быць вольная … пры ўсіх формах праўлення. Царква
вышэй і шырэй усякай дзяржавы, усякай нацыянальнасці, усякай партыйнасці».
«Саюз» выступаў супраць абмежавання складу памеснага сабора епіскапатам, за
аднаўленне выбарнасці духавенства на ўсіх узроўнях, свабоду ў Царкве, знешнюю і
ўнутранаю. Таксама прапаноўвалася аднавіць шлюбны епіскапат і адмяніць манаскую
манаполію ў кіраўніцтве Царквой.
«Гурток 32-х святароў» абапіраўся на вікарнага епіскапа
нарвскага Антаніна (Граноўскага) і праіснаваў да 1908 года, калі яго дзейнасць
была спыненая, а епіскап Антанін адпраўлены на супакой.
Такім чынам, станаўленне хрысціянскіх партый у Расійскай
імперыі, якія ўзніклі на хвалі рэвалюцыі 1905 года, нягледзячы на некаторыя
поспехі, скончылася няўдачай, і ўсе яны ў хуткім часе спынілі сваё існаванне
(за выключэннем фінскіх хрысціянскіх дэмакратаў). Адраджэнне
хрысціянска-дэмакратычнага руху на тэрыторыі Расійскай імперыі прыйшлося на
1917 пасля Лютаўскай рэвалюцыі, але пра гэта чытайце ў наступным матэрыяле
КРЫНІЦА.INFO.
На падставе таго, што ў Расійскай імперыі
хрысціянска-дэмакратычныя партыі ўзнікалі толькі на хвалі рэвалюцыйных працэсаў
1905 і 1917 гадоў можа скласціся памылковае меркаванне, што хрысціянская
дэмакратыя — гэта ідэалогія рэвалюцыі. На самай жа справе ўзнікненне
хрысціянска-дэмакратычнага руху ў Расійскай імперыі проста адлюстроўвала тыя
працэсы, якія адбываліся ў краіне.
Так, у суседняй Заходняй Украіне, якая ў той час уваходзіла
ў склад Аўстра-Венгрыі, першая хрысціянска-дэмакратычная партыя узнікла яшчэ ў
1896 годзе пры падтрымцы зверхніка Грэка-Каталіцкай Царквы, кардынала Сільвестра
Сембратовіча.Каталіцкі руска-народны саюз(з 1911 году —
Хрысціянска-грамадскі саюз) выступаў за нацыянальную і культурную аўтаномію
ўкраінскіх зямель у складзе Аўстра-венгерскай манархіі, крытыкаваў масквафілаў
сярод ўкраінскага нацыянальнага руху. Між тым саму партыю крытыкавалі за
паланафільства. У 1897 годзе партыя заваявала шэсць месцаў у аўстра-венгерскім
парламенце (усяго ўкраінскія арганізацыі атрымалі дзевяць мандатаў) і стварыла
кааліцыю з хрысціянскімі дэпутатамі чэхаў, славакаў, харватаў і сербаў.
Аднак ужо ў 1907 годзе КРНС не змог атрымаць ніводнага месца
ў парламенце. Уплыў партыі ўвесь час зніжаўся. Шэраг яе дзеячаў ўваходзілі ў
склад Рады Заходне-Украінскай Народнай Рэспублікі. У 1920-я гады партыя
самараспусцілася. У 1930 годзе на яе аснове паўстала Украінская народная
каталіцкая партыя. Яе апекуном быў грэка-каталіцкі біскуп Станіслаўскі блажэнны
Рыгор Хамішын. Партыя мела прадстаўнікоў у польскім сойме, але вялікага ўплыву
не аказвала.
