Як забіць частку жанчыны
Я быў зачаты дзесь у лістападзе 1977 года. У ліпені 1978 г. нарадзіўся, у жніўні таго ж года атрымаў пасведчанне аб нараджэнні, у 1996-ым — пашпарт. Пытанне: калі я стаў чалавечай асобай? Інакш кажучы: у якія перыяды майго жыцця мяне можна было са спакойным сумленнем забіць як не-чалавека?
1. Хто мае права «людзьмі звацца»?
Вольга Шпарага ў артыкуле «К проблеме аборта: философский взгляд» трапна абазначыла цэнтральны пункт нязгоды паміж прыхільнікамі і праціўнікамі забароны абортаў: калі пачынаецца чалавечае жыццё?
Погляд, што чалавечае жыццё пачынаецца ад зачацця, спадарыня Шпарага залічыла да разраду «рэлігійных», а права на аборт абгрунтавала тым, што «ні ў вучоных адпаведнага профілю, ні ў філосафаў няма аднагалоснага меркавання [наконт моманту пачатку жыцця чалавека]». Сама аўтарка згаданага артыкула запрапанавала два крытэры «быцця чалавекам»: разумнасць і цялесная цэльнасць. Прыгледзьмася гэтым крытэрам.
Няясна, што тут маецца на ўвазе пад «разумнасцю».
Ці маецца на ўвазе актуальная разумнасць (стан інтэлектуальнай актыўнасці), ці патэнцыйная разумнасць (магчымасць выконваць разумовыя дзеянні)? А пры любой інтэрпрэтацыі: якім чынам устанавіць, што Х на нейкім адрэзку часу — «неразумны» (а значыць, яго можна забіць), а на іншым адрэзку — разумны (а значыць, забіваць нельга)? Крыху далей спадарыня Шпарага канстатуе, што «разумнасць непарыўна звязана з цялеснай цэльнасцю…», але гэтая канстатацыя зусім не праясняе паняцця разумнасці, затое спараджае масу далейшых пытанняў: што такое «цялесная цэльнасць»? Чаму яна такая ключавая ў вызначэнні «разумнасці»? І чаму менавіта гэтая канцэпцыя разумнасці-цэльнасці пакладзена ў аснову вызначэння крытэру быцця або не-быцця чалавекам?
Наконт «разумнасці» і «цялеснай цэльнасці» — што ж, будзем шчырымі: сярод вучоных і філосафаў няма кансэнсусу наконт таго, што такое разумнасць і цэльнасць. Такім чынам, высветліўшы, што забарона забіваць ненароджаных дзяцей — гэта чыста рэлігійная пазіцыя, варта б разабрацца, ці забарона забіваць, напрыклад, непаўналетніх, або інвалідаў у любым узросце, або псіхічна хворых — ці гэта не супярэчыць секулярнай веры?
З крытэрыялогіі аўтара «К проблеме аборта…» не вынікае нічога акрэсленага наконт моманту з’яўлення чалавечай асобы. Вынікае хіба што толькі наступнае: не ведаем, калі кандыдат на чалавека становіцца чалавекам.
2. Вера ў існаванне чалавека
Давайце прыгледзімся да розных імператываў, скіраваных на ахову чалавечага жыцця:
(1) Не забівай габрэяў [бо габрэі — людзі];
(2) Не забівай кулакоў і буржуяў [бо кулакі і буржуі — людзі]
(3) Не забівай прыгонных сялян [бо прыгонныя сяляне — людзі];
(4) Не забівай неграў [бо негры — людзі];
(5) Не забівай беларусаў [бо беларусы — людзі];
(6) Не забівай імігрантаў [бо імігранты — людзі];
(7) Не забівай прыхільнікаў абортаў [бо прыхільнікі абортаў — людзі]. Дадамо да гэтага пераліку яшчэ некалькі, крыху іншага тыпу:
(8) Не забівай сіротаў, удоваў і бяздомных [бо яны — людзі];
(9) Не забівай старых людзей [бо яны — людзі];
(10) Не забівай інвалідаў і псіхічна хворых [бо яны — людзі]
(11) Не забівай нованароджаных дзяцей [бо яны — людзі].
На дадзены момант у секулярным свеце, як здаецца, пануе даволі ўстойлівы канэнсус наконт абавязковасці імператываў (1) — (11). Што праўда, наконт апошняга — (11) — справа не такая ясная.
Не так даўно ў аўтарытэтным часопісе «The Journal of Medical Ethics» быў апублікаваны артыкул біяэтыкаў Мінэрвы і Джубіліяні, у якім яны даводзілі, што нованароджанае дзіця не можа лічыцца чалавечай асобай у поўным сэнсе слова, такім чынам, бацькі павінны мець права вырашаць, ці забіць гэтае дзіця, ці пакінуць яго пры жыцці.
(12) Не забівай чалавечых эмбрыёнаў [бо чалавечыя эмбрыёны — людзі].
У чым праблема з імператывам (12)?
Секулярысты хорам адказваюць, што праблема ў тым, што абгрунтавальная тэза (якая тут месціцца ў квадратных дужках) мае рэлігійны характар, што гэта аб’ект веры, а вера, маўляў, павінна мець прыватны характар. Мяне, як філосафа, цікавіць тут метадалагічнае пытанне: адкуль ведаем, што імператывы (1) — (11) грунтуюцца на ведах, а імператыў (12) — на веры? А яшчэ: ці распадзел вера — веда або рэлігійнае — навуковае ўвогуле прыдатны да класіфікацыі канстатацыяў тыпу: «х з’яўляецца чалавекам»?
Вось жа ўсе пералічаныя тут імператывы, ад (1) да (12) грунтуюцца ні на чым іншым, як на этычнай веры. У біялагічным плане ўсе пералічаныя вышэй катэгорыі жывых істот (габрэі, беларусы, буржуі, бамжы, сіроты, чалавечыя эмбрыёны і г.д.) належаць да гатунку homo sapiens, але ці ўсім ім прызнаем права называцца чалавекамі — гэта ўжо пытанне этычнай веры, маральнай спеласці, адвагі, высакароднасці, гзн. пазанавуковых каштоўнасцяў. Некаторыя адмаўляюцца або адмаўляліся прызнаваць людзьмі класавых ворагаў, іншыя — габрэяў, яшчэ іншыя — нованароджаных дзетак.
І справа тут не ў тым, яны не валодалі або не валодаюць адпаведнымі ведамі. Праблема ў тым, што яны не вераць у існаванне чалавека: ці то ў габрэі, ці ў негры, ці ў прыгонным селяніне. Нявер’е ў існаванне чалавека ва ўлонні маці — праблема дакладна таго ж тыпу.
3. Прэзумпцыя невінаватасці і прэзумпцыя чалавечасці
Не буду арыгінальным, калі зацемлю, што бірка «рэлігійны» ў многіх секулярных асяроддзях выконвае прыкладна такую ж функцыю, што бірка «буржуазны» ў савецкім (дарэчы, наскрозь секулярным) дыскурсе.
Калі не хапае аргументаў або не стае інтэлектуальных сілаў для дыскусіі, то часцяком вельмі зручна ахарактарызаваць нешта як «рэлігійнае» (або, яшчэ лепш, у спалучэнні: «рэлігійна-кансерватыўнае»), каб паставіць кропку і ўхіліцца ад далейшай дыскусіі.
Такі падыход заўважаецца і ў ходзе дыскусій вакол абортаў. «Надзяленне чалавечых эмбрыёнаў чалавечай годнасцю — гэта чыста рэлігійная пазіцыя». Сказаўшы гэта, некаторыя пачуваюцца звольненымі ад далейшага мыслення і спробы крытычна асэнсаваць сказанае імі самімі. А такое асэнсаванне тут дужа патрэбнае. Бо калі хтось адмаўляецца прызнаць паўстанне зіготы як крытэр пачатку чалавечага жыцця, то абавязаны прадставіць і абгрунтаваць альтэрнатыўны крытэр. А паколькі цана магчымай памылкі надзвычай вялікая (жыццё чалавека!), то гэты крытэр мусіць спаўняць строгія ўмовы:
а) павінен быць дакладны і адназначны не ў меншай ступені, чым крытэр паўстання зіготы;
б) павінен змяшчаць ясны адказ на пытанне, па якіх прычынах істота І да моманту М лічыцца не-чалавекам, а ад моманту М — чалавекам;
в) адказ на пытанне, пра які гаворка ў (б) павінен быць абгрунтаваны на 100%.
Праціўнікі аховы жыцця-ад-зачацця ўжо на этапе (а) маюць сур’ёзныя праблемы. «Разумнасць», «цялесная цэльнасць» — такія расплывістыя, падатлівыя на дзясяткі розных інтэрпрэтацый, крытэры тут абсалютна непрымальныя.
І тут секулярныя ідэолагі пускаюць у ход свой улюбёны «аргумент»: існуюць розныя погляды наконт пачатку жыцця чалавека, значыць, аборты дапушчальныя. Чаму гэты аргумент улюбёны, здагадацца няцяжка: вонкава ён выглядае як экспрэсія ліберальнай веры. Толькі вось дзіўнае супадзенне: гэты тып «лібералізму» вельмі любяць розныя дыктатары, калі заяўляюць кшталту: існуюць розныя погляды наконт таго, што такое дэмакратыя, такім чынам, не ўмешвайцеся ў нашы ўнутраныя справы, мы маем права ажыццяўляць сваё разуменне дэмакратыі.
Пры абмяркоўванні дылемы чалавек — не-чалавек у дачыненні да чалавечага эмбрыёна павінны дзейнічаць не менш строгія прынцыпы, чым пры абмяркоўванні дылемы невінаваты — вінаваты ў кантэксце юрыспрудэнцыі.
Як ведаем, дзейнічае тут прынцып прэзумпцыі невінаватасці. Здаецца, усе пагаджаемся, што цяжар доказу ляжыць на тым, хто выступае з тэзай пра вінаватасць дадзенай асобы (і пастулюе забраць у гэтай асобы свабоды). Уявім сабе пракурора, які прапануе зняволіць асобу А на тэрмін дзесяці гадоў і абгрунтоўвае гэта такім чынам: Сярод экспертаў і следчых няма аднагалоснага меркавання наконт таго, ці А з’яўляецца невінаватым, значыць, мы маем права пасадзіць А ў турму.
У сітуацыі рознагалоссяў наконт таго, ці чалавечы эмбрыён з’яўляецца чалавекам, прэзумпцыя «быцця чалавекам» мае безумоўную маральную (а павінна месць і юрыдычную) перавагу, а не наадварот. Калі аналагічная прэзумпцыя дзейнічае ў кантэнксце пазбавіць свабоды — не пазбаўляць свабоды ў дачыненні да дарослага чалавека, то тым больш павінна дзейнічаць у кантэксце пазбавіць жыцця — не пазбаўляць жыцця ў дачыненні да нявіннай і бездапаможнай чалавечай істоты. Я асабіста не бачу падстаў для сумневу, што чалавечы эмбрыён — гэта чалавек, але нават калі і прыняць, што няма пэўнасці наконт таго, ці гэты эмбрыён — чалавек, то і так больш рацыянальнымі з’яўляюцца паводзіны абаронцаў жыцця-ад-зачацця. Тымчасам ірацыянальнымі — прычым небяспечна ірацыянальнымі — з’яўляюцца тыя, хто стасуюць такое разумаванне: ніхто не даказаў, што Х — гэта чалавек, значыць, Х-а можна забіць. Цяжар доказу ляжыць на баку прыхільнікаў забівання, а не на баку прыхільнікаў захавання пры жыцці. Сумневы (калі ўвогуле яны нечым апраўданыя) наконт таго, ці эмбрыён ёсць чалавекам — гэта не падстава для апраўдвання яго забівання.
Мінімальнага сумневу наконт таго, ці сапраўды чалавечы эмбрыён — не-чалавек, дастаткова, каб забараніць яго забіванне.
Тым часам, каб дазволіць яго забіванне неабходна 100-працэнтная пэўнасць, што гэта — не-чалавек.
4. Аборт як метад вызвалення жанчыны
(13а) Чалавечы эмбрыён — гэта частка жаночага цела…
— гэтая канстатацыя з’яўляецца ў тэксце спадарыні Шпарагі падставай для высновы:
(13б) …значыць, жанчына мае права забіць чалавечы эмбрыён.
Ну так, у лексіконе расплывістых паняццяў (апрача разумнасці і цялеснай цэльнасці) не хапала яшчэ аднаго расплывістага паняцця — часткі. Каб унаявіць яго праблемнасць, прапаную прыгледзецца, як яно функцыянуе ў розных кантэкстах:
(14а) Палец — гэта частка майго цела…
(15а) Чалавек — гэта частка грамадства…
(16а) Жонка — гэта частка сям’і…
І цяпер, калі прызнаем універсальную важнасць аргументу, які адпавядае такой схеме: Y ёсць часткай Х, значыць, Х мае права знішчыць Y, то правамоцнымі павінны быць таксама наступныя высновы:
(14б) …значыць, я маю права знішчыць свой палец;
(15б) …значыць, грамадства мае права забіць чалавека;
(16б) …значыць, сям’я мае права забіць жонку.
Нават калі і пагодзімся з тэзай (13а) (праўда, яна патрабуе далейшых паясненняў), то гэта не азначае, што можам пагадзіцца з (13б). Недастаткова сцвердзіць, што нешта ёсць «часткай» нечага, каб апраўдаць яго знішчэнне. Не кожную «частку» можна знішчаць, некаторыя часткі з’яўляюцца нечым або некім большым, чым проста часткі. Няпраўда, што ў любым выпадку Цела можа адвольна знішчаць і выкідваць свае «часткі»; ёсць сітуацыі, калі Цела абавязана ахоўваць свае «часткі» і берагчы іх як нешта каштоўнае само-ў-сабе.
Ёсць, аднак, штось інфарматыўнае і адначасова драматычнае ў гэтай фармулёўцы: жанчына мае права забіць частку свайго цела, што прачытваецца амаль як: жанчына мае права забіць частку самой сябе.
Бо і сапраўды: аборт — гэта не што іншае, як знішчэнне часткі жанчыны, прычым вельмі істотнай і фундаментальнай: знішчэнне яе мацярынскага вымярэння. Аборт — гэта гвалт над мацярынскім інстынктам; гвалт, які ў плане фізічных, псіхічных і маральных наступстваў не менш разбуральны і прыніжальны, чым сэксуальны гвалт. І калі ахвярай абортаў № 1 з’яўляецца маленькае, бездапаможнае дзіцятка, то ахвярай № 2 з’яўляецца жанчына, ва ўлонні якой здзяйсняецца гэта злачынства.
Я не веру, што «права на аборт» робіць жанчыну шчаслівейшай, радаснейшай і свабаднейшай. Сумняюся таксама, што «абортаздольныя» жанчыны больш эмансіпаваныя і аўтаномныя ў адносінах да мужчын. Права на аборт фаварызуе ў першую чаргу пэўны тып мужчын, а менавіта тых, хто зацікаўлены мець у сваім распараджэнні пэўны набор жаночых целаў, якія можна — без абавязкаў і думання пра наступствы — адвольна выкарыстоўваць.
Права на аборт у свядомасці згаданай катэгорыі мужчын азначае папросту мінімалізацыю адказнасці за выпадковыя сэксуальныя прыгоды з жанчынамі. Зацяжарала? От там, дробязь, заўжды можаш зрабіць аборт. Рызыка для фізічнага здароўя, пасляабартыўны сіндром, рызыка бясплоднасці, маральная траўма — усё гэта не тычыцца мужчын; расплата за аборт кладзецца, як правіла, на плечы жанчыны.
Згодзен з тым, што ў мінулыя стагоддзі правы жанчын шмат дзе і шмат у чым парушаліся, гэтаксама як згодзен, што парушаліся правы пралетарыяту ў ХІХ стагоддзі. Але не пагаджаюся з тым, што «права на аборт» мае для жанчын вызвольны характар — прыкладна па тых самых прычынах, дзеля якіх не лічу, што «дыктатура пралетарыяту» азначала вызваленне пралетарыяў.
У розныя эпохі і ў розных рэлігійна-культурных кантэкстах былі і ёсць жанчыны, якія паводзілі і паводзяць сябе сапраўды аўтаномна ў дачыненні да мужчын, якія не дазваляюць карыстацца сабой, высока цэняць свой жаночы і чалавечы гонар. І сёння, сярод актывістаў pro-life — велізарная колькасць такіх жанчын. Яны разумеюць, што, змагаючыся супраць забівання зачатых дзяцей, змагаюцца адначасова за сваю годнасць. Змагаюцца за тое, каб жаночае цела было аб’ектам павагі і любові, а не інструментам задавальнення мужчынскіх прыхамацяў. І вось такія жанчыны сапраўды моцныя, здольныя, у выпадку патрэбы, паставіць мужчыну на месца і эфектыўна заявіць пра свае жаночыя і чалавечыя правы.
* * *
Так сталася, што — статыстычна беручы — пераважная колькасць абаронцаў жыцця зачатых дзяцей месціцца ўнутры хрысціянскай супольнасці. І гэта адзін з тых момантаў, калі сапраўды хочацца ганарыцца прыналежнасцю да гэтай супольнасці. Дзейнасць рухаў pro-life тым больш заслугоўвае на павагу і салідарнасці, калі зважым, што такая дзейнасць зазвычай азначае заняцце нонканфамісцкай пазіцыі, неабходнасць проціставіцца прэсінгу асяроддзя і даміноўнай ідэалогіі, вымагае адвагі і маральнай рашучасці.
Тым не менш, трэба памятаць, што кола хрысціян і кола абаронцаў зачатага жыцця не атаесамляюцца. Ёсць хрысціяне (у тым ліку і католікі), якія апраўдваюць альбо і падтрымліваюць практыку абортаў; з другога боку, існуюць агностыкі і атэісты, якія выступаюць за абарону жыцця чалавека ад самага зачацця. Адсотак гэтых апошніх вельмі малы, але яны ёсць. Нямала праціўнікаў абортаў таксама сярод прадстаўнікоў нехрысціянскіх рэлігій, асабліва юдаізму і ісламу.
Усіх абаронцаў жыцця зачатых дзяцей аб’ядноўвае вера ў вартасць жыцця кожнага чалавека, аб’ядноўвае глыбокі маральны боль, трывога за будучыню гуманістычных традыцый і непрыманне селектыўнага гуманізму, які выбарачна абараняе правы чалавека.
