З чаго пачыналася хрысціянская дэмакратыя
Калі здараецца сустрэць трапныя
выказванні, імі хочацца падзяліцца ці захаваць дзе-небудзь для сябе, каб можна
было вярнуцца да іх пазней. Пасля прачытання энцыклікі “Rerum Novarum” (“Новыя
рэчы”) мне захацелася выкласці яе цалкам адной вялікай цытатай. Але па-першае,
перакладу на беларускую мову (спадзяюся, пакуль) няма, па-другое, у наш час
толькі кароткія цытаты маюць шанец быць дачытанымі да канца. Вядома, пісаць пра
складаныя сур’ёзныя рэчы павінны эксперты. І яны не маўчаць. Менавіта рубрыка Сацыяльнае вучэнне Каталіцкага
Касцёла Ганны Страшкевіч на сайце catholic.by заахвоціла мяне прачытаць першую сацыяльную энцыкліку
Каталіцкага Касцёла. Вядома, маё меркаванне не будзе экспертным, тым
не менш я хачу расказаць пра энцыкліку “Rerum Novarum” (RN) папы Льва ХІІІ,
якая была напісана ў 1891 годзе. Менавіта пасля яе Льва ХІІІ пачалі называць
“папай працоўных”, і менавіта гэты дакумент стаў асновай сацыяльнага вучэння
Каталіцкага Касцёла. Пад уплывам RN паступова змянялася разуменне асобы,
годнасці чалавека. Як бачым, гэтай энцыкліцы больш за сотню гадоў, і зараз,
ведаючы, на парозе якога страшнага стагоддзя была напісана, чытаецца яна з
пачуццём горычы. Леў ХІІІ добра бачыў небяспечнасць становішча, якое панавала ў
канцы 19 стагоддзя, калі “лічаныя багацеі маглі трымаць мноства беднякоў пад
ярмом, якое мала чым лепшае ад рабства”, як ён зазначыў напачатку энцыклікі. Ён
асуджаў жорсткасць гаспадароў, прагнасць ліхвяроў, неабмежаванае суперніцтва.
Але пісаў сваё пасланне з вялікай надзеяй, што людзі розных пластоў грамадства
возьмуцца за розум і здолеюць перамагчы зло і пазбегнуць катастрофы.
Вельмі ўзрушыла мяне мэта і сэнс вялікай
працы, да якой заклікае энцыкліка: “Каб багатыя і бедныя працягнулі адзін
другому рукі”. І якраз тыдзень таму цяперашні папа Францішак сказаў, што людзям
трэба будаваць “масты, а не муры”. Калі вам таксама здаецца, што за апошнія сто
год мала, што змянілася, то магчыма чалавецтва проста змарнавала гэты час, мала
пасунуўшыся наперад.
У “Rerum Novarum” можна выдзеліць чатыры
асноўныы часткі:
1.Аб становішчы працоўных,
2.Касцёл,
3.Дзяржава,
4.Прафесійныя саюзы.
Прадметам энцыклікі з’яўляецца працоўнае
пытанне і прапанова “вырашыць яго, згодна з праўдай і справядлівасцю”. Папа
зазначае, што “абмяркоўваць яго цяжка і ў пэўнай меры небяспечна”. Складана
вызначыць правы і ўзаемныя абавязкі багатых і бедных, небяпека ж у тым, што
“спрытныя агітатары пастаянна выкарыстоўваюць такія дыскусіі, перакручваючы
меркаванні і падбухторваючы народ да бунту”. Трэба прызнацца, што па многіх
паняццях, якія закранае энцыкліка, у мяне самой былі скажоныя ўяўленні.
Леў ХІІІ піша, што адзін з шляхоў
выкараннення зла, які прапанавалі сацыялісты, умела выкарыстоўваючы “зайздрасць
бедных да багатых” – зруйнаваць прыватную ўласнасць, зрабіць асабістую маёмасць
агульнай і перадаць усё дзяржаве або мясцовай уладзе. У гэтым накірунку пайшлі
бальшавікі, і за савецкім часам ён падаваўся нам як адзіна правільны шлях. У
выніку, папярэджваў папа Леў ХІІІ, гэтыя дзеячы абрабуюць законных уладальнікаў
і ” ўпусцяь дзяржаву туды, дзе ёй не месца”. Так і сталася, пацягнуўшы за сабой
мільёны чалавечых ахвяр. у першую чаргу беднякоў, якіх “агітатары” так браліся
бараніць. Шлях, які пачынаўся з зайздрасці, прывёў да страшных наступстваў.
Гэта павінна было б навучыць людзей чуйнасці і ўважлівасці: ці тая справа, у
якую цябе настойліва запрашаюць, не пачынаецца з выкарыстання тваіх дрэнных
схільнасцяў, а прасцей кажучы, з граху?
З кожным наступным абзацам я заўважала
прыкметы таго, што 70 год сацыялізму на нашых тэрыторыях мы рухаліся ў кірунку,
супрацьлеглым розуму і справядлівасці. Аб праўдзе і ўспамінаць няма што.
Найперш была адменена прыватная ўласнасць, на якую чалавек “мае права ад
прыроды”. Чалавек быў зведзены да ўзроўню жывёлы, бо менавіта правам і
здольнасцю распараджацца тым, што яму належыць, і адрозніваецца чалавек ад
жывёлы. “Дасканаласць жывёльнай прыроды павінна пакорна служыць чалавеку”.
Больш таго, “дух або розум робіць чалавечую істоту чалавечнай”, і таму чалавек
мае права валодаць рэчамі не толькі для часовага спажывання, але і стала,
моцна; мае права мець тое, што спатрэбіцца ў будучыні. Такім чынам, валодаць не
толькі плёнамі зямлі, але і зямлёй. “Абымаючы розумам незлічонае мноства рэчаў
і звязваючы мінулае з цяперашнім часам, чалавек, уладар сваіх учынкаў, кіруецца
разважлівасцю, таму што ведае і вечны закон, і ўсемагутнасць Бога, чый Провід
кіруе ўсім, што існуе”. Песня, а не энцыкліка, праўда?
Нягледзячы на дар розуму, людзі на
вялікім зямным абшары ўпусцілі “дзяржаву туды, дзе ёй не месца”. RN асобна
зазначае, што не месца дзяржаве і ў сям’і — “супольнасці хатніх” — нешматлікім,
але сапраўдным грамадстве, якое ўзнікла раней усіх дзяржаваў і народаў, і не залежыць
ід іх. Таму права ўласнасці павінна належаць і галаве сям’і, які клапоціцца аб
дзецях і павінен мець магчымасць перадаць ім сваю ўласнасць. І далей гучыць
паняцце, нібы на замежнай мове: неўмяшальніцтва джяржавы ў прыватнае жыццё.
Толькі ў выпадку, калі груба парушаюцца ўзаемныя правы, дзяржава павінна іх
аднавіць і ўмацаваць, але далей не рухацца, бо “прырода загадвае спыніцца тут”.
Такога факта пра прыроду я таксама не ведала.
Завяршае першую частку вельмі дакладны
прагноз: “Знакаміты ідэал роўнасці абрынуў бы ўсіх на аднолькавы ўзровень
галечы і ганьбы”. Першы і асноўны прынцып вырашэння сацыяльнай праблемы –
непарушнасць прыватнай уласнасці.
Касцёл
“Усе намаганні будуць марнымі, калі
Касцёл застанецца ўбаку”. Без супрацоўніцтва дзяржаўных і касцельных інстытутаў
немагчыма пасунуцца наперад.
Касцёл:
—
абвяшчае Евангелле,
—
імкнецца не толькі прасвятліць розум, але і кіраваць жыццём, паводзінамі
людзей,
—
ён паляпшае і палягчае становішча працоўных мноствам карысных устаноў.
—
заклікае ўсе классы абмеркаваць разам, як можна лепш задаволіць патрабаванні
рабочых,
—
менавіта Касцёл сцвярджае, што для дасягнення мэты неабходна, прытрымліваючыся
меры і ступені, звяртацца за дапамогай да закона і дзяржаўнай улады.
Немагчыма прывесці ўсіх да аднаго
ўзроўня, бо прырода чалавека неаднолькавая. Немагчыма знішчыць працу і нястачу
тут, на зямлі, бо ў выніку першароднага граха праца са свабоднай асалоды стала
прымусовай цяжкай пакутай. Тыя, хто абяцаюць прыгнечаным вызваленне ад працы і
трывог, супакой і бясконцыя задавальненні, падманваюць і спакушаюць народ.
“Лепш бачыць свет такім, які ён ёсць, і ў іншым шукаць палёгкі”.
Падманваецца і той, хто думае, што класы
грамадства знаходзяцца ў вечнай барацьбе, калі ж на самой справе павінна
захоўваца роўнавага і сіметрыя, як у целе чалавека. “Бясконцая ж барацьба
прыводзіць да смуты і здзічэласці”.
Азірнемся навокал і па суседству, у
мінулае і сучаснасць – дзе карані смуты і здзічэласці?
Вера, якую захоўвае Касцёл, можа найлепш
прымірыць багатых і бедных, нагадваючы кожнаму аб іх абавязках, а асабліва – аб
справядлівасці. Бедных вучыць працаваць сумленна, гаспадара не крыўдзіць,
бунтаў пазбягаць, маёмасць не нішчыць, заможных упамінае, што рабочыя – не
рабы, што ў кожным трэба паважаць годнасць чалавека і хрысціяніна, што не
фізічная праца прыніжае, але ганебна і бесчалавечна паступае той, хто адносіцца
да людзей, як да ўласнасці. Гаспадар павінен клапаціцца і аб ежы для душы і
розуму сваіх работнікаў, каб яны выконвалі свае рэлігійныя абавязкі, не
грэбавалі домам і сям’ёй, не марнавалі бяздумна грошай. Не павінен прымушаць
рабочых працаваць звыш сваіх сіл, на неадпаведных полу і ўзросту работах. (І дагэтуль жа многія гаспадары лічаць,
што ўзяўшы на работу ўжо зрабілі вялікую ласку, а Касцёл яшчэ кажа клапаціцца,
ці выконвае ён свае рэлігійныя і сямейныя абавязкі!)
“І перш за ўсё” (папа так і піша пасля
ўсяго вышэйпералічанага) “перш за ўсё ён [гаспадар] павінен плаціць кожнаму па
справядлівасці”. Згаджаючыся, што вызначыць памер справядлівай аплаты зусім не
проста, папа нагадвае наймальнікам, што і божыя, і чалавечыя законы забараняюць
крыўдзіць беднага дзеля прыбытку. Ні ў якім разе нельша змяншаць заробак сілай,
падманам ці каварствам, але сціплыя сродкі бедняка трэба беражліва шанаваць
менавіта з-за іх нязначнасці.
“Калі б усе бакі пачулі гэтыя
настаўленні, ці не спынілася б барацьба?”, — задае пытанне RN. Добрая нагода
спыніцца і паспрабаваць уявіць сабе, якой была б наша рэчаіснасць, калі б і
наймальнікі, і працоўны люд прытрымліваліся гэтых парадаў.
Зямное нельга зразумець і ацаніць, не
думаючы аб жыцці вечным. Таму Касцёл мае і больш высокую мэту, чым мірыць класы
паміж сабой. Для вечнасці не важна, ці маем мы грошы, але ці годна і верна
выкарыстоўваем іх. Св. Тамаш Аквінскі пісаў, што “Чалавек павінен глядзець на
свой здабытак не як на тое, што яму належыць, але як на дабро для ўсіх, і без
перашкод дзяліцца з усімі, хто ў гэтым мае патрэбу”. Гэта абавязак не
справядлівасці, але міласэрнасці, у зямных законах яго няма, а толькі ў
Хрыстовай навуцы.
Бедным Касцёл гаворыць, што ў Божых
вачах беднасць – не ганьба, Бог Сам схіляецца да іх, кліча да Сябе прыйсці за
суцяшэннем, пяшчотна спачувае прыніжаным і прыгнечаным. “Каб жа багатыя і
бедныя зразумелі, што з’яўляюцца дзецьмі аднаго Айца, і што ў іх адна і тая ж
канчатковая мэта ў жыцці! Ці не працягнулі б да сябе рукі з любоўю?”
Касцёл бачыць сваю задачу ў тым, каб так
уздзейнічаць на розум і волю людзей, каб кожны добраахвотна змяняў сваё жыццё,
наследуючы Божыя запаведзі: быць верным абавязку, супрацьстаяць прагнасці,
любіць Бога і людзей, мужна руйнаваць перашкоды на шляху добрага жыцця.
Калі зазірнуць у гісторыю, грамадства
было абноўлена хрысціянствам, і праз гэтае абнаўленне чалавецтва перайшло ў
лепшы годны стан – ад смерці да жыцця. Калі ў Святле Добрай Навіны род чалавечы
спазнаваў вялікую таямніцу Уцелаўлення, жыццё Хрыста станавілася здабыткам усіх
народаў, напаўнялася Ягоным духам, навукай і запаведзямі. Калі грамадства можна
вылечыць, то не інакш, як вярнуць яго да хрысціянскага жыцця, а менавіта да тых
прынцыпаў, якія далі яму пачатак. “Адхіленне ад перашапачатковага ладу – гэта
хвароба, вяртанне – ацаленне. І ў гэтым вяртанні Касцёл усімі сродкамі павінен
падтрымліваць грамадства і кожнага чалавека.
Дзяржава
Адным з такіх сродкаў з’яўляецца
супрацоўніцтва Касцёла і дзяржавы. Пад дзяржавай разумеецца любое кіраванне,
згоднае са здаровым сэнсам, з законам натуры і з законам Божай мудрасці. (Нават
калі на ўзрозні здаровага сэнсу ўзнікае маса пытанняў, то ўжо неяк не чакаеш, што
кіранне будзе прыслухоўвацца да Божай мудрасці..)
Першая задача ўрада – клопат аб тым, каб
законы, установы, парадкі і кіраванне вялі да грамадскага і прыватнага дабра.
“Чым больш даюць працоўным агульныя законы краіны, тым менш давядзецца шукаць
асаблівых сродкаў на дапамогу патрабуючым.”
Як бы ні змяняліся дзяржаўныя формы
кіравання, адрозненні і няроўнасць застануцца заўсёды. Энцыкліка звяртае
асаблівую ўвагу кіраўнікоў дзяржаў, што бедныя патрабуюць апекі і ўвагі не
менш, чым чыноўнікі, заможныя людзі, законатворцы ці вайсковыя.
“Супрацоўніцтва тых, хто за капейкі
працуе на зямлі і на фабрыках так важна, што, толькі дзякуючы іх працы, расце
дабрабыт дзяржавы”. І слушны вынік, што “грамадству будзе лепш, калі пазбавяцца
ад нястачы тыя, ад каго яно так залежыць”.
Дзяржава павінна бараніць і ахоўваць усё
грамадства і ягоныя часткі, не паглынаючы асоб і сем’яў, якія павінны “захаваць
поўную свабоду дзеяння, якая сумяшчаецца з агульным дабром і інтарэсамі іншых
людзей”.
Улада – гэта Божы дар, які трэба выкарыстоўваць
з бацькоўскім клопатам пра ўсіх разам і кожнага паасобку.
Грамадству і асобным грамадзянам
патрэбна:
—
каб падтрымліваўся супакой і добры парадак,
—
каб сямейнае жыццё адпавядала Божым законам і законам прыроды,
—
каб веру шанавалі і прыслухоўваліся да яе,
—
каб не падала маральнасць,
—
каб паважаді святасць правасуддзя, і ніхто не мог без пакарання шкодзіць іншаму
чалавеку,
—
каб грамадзяне ўступалі ў сталы ўзрост развітымі, моцнымі і здольнымі, калі
трэба, абараніць сваю краіну.
Правы, чые б яны ні былі, трэба свята
паважаць, але правы бедных і бездапаможных – асабліва, яшчэ раз падкрэслівае
Леў ХІІІ. Што ўваходзіць у сферу аховы дзяржавы:
1.
Прыватная ўласнасць. Асабліва бараніць яе трэба ад тых, хто, прыкрываючыся
агульнай роўнасцю, імкнецца абрабаваць законных уладальнікаў.
2.
Духоўныя даброты. Сапраўды, усе людзі роўныя ў тым, што “адзін Пан ва ўсіх”
(Рым 10,12). Ніхто не можа без пакарання прыніжаць чалавечую годнасць, ніхто не
можа перашкаджаць духоўнаму жыццю. І больш таго, чалавек не мае тут нават улады
над самім сабой, не мае права згаджацца на такія парадкі, якія разлічаныя на
знішчэнне сэнсу існавання чалавека. Ён не можа аддаць душу ў рабства, бо ў
такім выпадку былі б парушаны Божыя правы, святыя і непарушныя.
3.
Абарона працоўных ад жорсткасці прагных гаспадароў, для якіх людзі – сродак
узбагачэння. Праца павінна быць арганізаваная так, каб не перавышала сіл
чалавека, а адпачынак павінен пакрываць расход сілаў.
4.
Заработная плата.
Не магу не зрабіць невялікае
адступленне. Да нядаўняга часу я думала, што добра разбіраюся ў гэтым пытанні,
ведаючы пра памеры заробкаў, пра сярэдні і мінімальны, пра фактары і адрозненні
ў сістэмах. Але аказалася, што самае галоўнае вымкнулася з увагі, а менавіта,
навошта столькі створана сістэм аплаты працы, столькі робіцца падлікаў, столькі
людзей займаецца ўдасканальваннем сістэм, і чаму амаль па ўсім свеце час ад
часу праходзяць мітынгі незадаволеных сваімі заробкамі людзей. Калі б усё было
так проста, што работнік стараецца “выбіць” больш, а наймальнік – заплаціць
менш, то навошта былі б тыя складаныя сістэмы і падлікі? Хіба што для віду,
фармальна, але рыначныя зносіны не церпяць лішніх дзеянняў. Дзе ж тыя крытэрыі,
па якіх можна сказаць, што мізэрны заробак нельга цярпець? Начальства,
напрыклад, лічыць яго нармальным, у бухгалтара ўсе разлікі ў парадку, – на што
дамовіліся мінус падаткі, калі ласка. Адказ, які ставіць усё на свае месцы, дае
тая ж энцыкліка.
Хочацца прывесці амаль даслоўна.
Кажуць, што заработная плата
ўстанаўліваецца праз свободную дамову, і таму ўладальнік прадпрыемства пры
выплаце абяцанай сумы выконвае свой абавязак, і не павінен рабіць нічога больш.
Несправядлівасцю было б толькі не заплаціць грошы работніку, або, з боку
найміта, не выканаць даручанай працы. Тады павінна ўмяшацца дзяржава і
дагледзець, каб кожны атрымаў тое, што павінен.
Гэтыя разважанні зусім не адпавядаюць
здароваму сэнсу, бо не ўлічваюць важныя аспекты. “Працаваць” – значыць,
прыкладаць намаганні для здабывання таго, што неабходна для жыцця, перш за ўсё
– для самазахавання. Калі лічыць, што праца – асабістая справа, то рабочы
несумненна можа задаволіцца любой платай, але праца яшчэ і неабходная рэч, а
гэта змяняе сутнасць справы. Захаванне жыцця – святы абавязак кожнага,
парушэнне яго – злачынства. Адсюль вынікае, што кожны мае права набываць
неабходнае для жыцця, бедны ж можа зрабіць гэта не інакш, як сваёй працай, у
выглядзе заработнай платы. Пагэтаму, хоць гаспадары і рабочыя могуць свабодна
заключаць пагадненні аб заработнай плаце, у гэтай свбодзе ёсць межы. Закон
прыроды, больш уладны і старажытны, чым дамоўленасці між людзьмі, патрабуе, каб
узнагарода, якую атрымлівае рабочы, была дастатковай для прыстойнага і сціплага
жыцця. Калі пад прыгнетам ці ад страху рабочы згаджаецца на горшыя ўмовы, бо
наймальнік адмаўляе яму ў лепшых, то ён – ахвяра насілля і несправядлівасці.
Навучыўшыся беражлівасці, рабочы здолее
назбіраць грошай на ўласную маёмасць ці зямлю, а рост колькасці ўладальнікаў
спрыяе дабрабыту краіны. Дарэчы, дзяржава мае права толькі ўпарадкаваць пытанні
прыватнай уласнасці дзеля агульнага дабра, але не адмяняць яе, таму яна чыніць
несправядліва і жорстка, калі ў выглядзе падаткаў забірае больш належнага.
Чалавек тады не мае магчымасці адкладваць грошы, каб набыць нешта ва ўласнасць.
Прафесійныя саюзы
Мяркую, асацыяцыі з гэтыя словазлучэннем
у нас вельмі падобныя, таму не буду іх агучваць. Лепш зірнем, якімі прафсаюзы
паўставалі, і якія мэты Леў ХІІІ лічыў вартымі таго, каб арганізоўваць
прафесійныя саюзы і ўступаць у іх. Як бачым, існуюць яны больш за сотню гадоў,
а на нашых тэрыторыях, на добры толк, яшчэ і не пачалі дзейнічаць.
“Той, каго падтрымлівае брат, падобны на
моцны горад” (Высл 18,19). Гэта правільна і добра — трымацца разам і дапамагаць
адзін другому. Хоць трэба прызнацца, што ў нашых умовах больш звыкла гучала б
“Той, каго падтрымлівае дзяржава, падобны на моцны горад”.
Саюзы адрозніваюцца ад дзяржавы тым, –
тлумачыць RN, – што ў іх розныя мэты. Дзяржава існуе дзеля агульнага дабра і
мае дачыненне з інтарэсамі ўсіх. А супольнасці ўнутры дзяржавы называюцца
прыватнымі, бо іх непасрэдныая мэта – карысць тых, хто ў іх прымае ўдзел.
Дзяржава не павінна забараняць іх (калі толькі мэты суполкі не накіраваны на
зло, вядома), бо уступаць у іх – з’яўляецца натуральным правам чалавека жыць у
супольнасці з іншымі людзьмі.
Хрысціяне заслугоўваюць пахвалы, калі
яны, разумеючы патрабаванні часу, знаходзяць добрыя спосабы і шляхі паляпшэння
становішча працоўных. Адны людзі збіраюцца разам, каб паразважаць, як ім
дзейнічаць і як ажыццявіць свае добрыя намеры, іншыя – аб’ядноўваюць працоўны
люд у саюзы, дапамагаюць сваімі радамі і сродкамі, шукаюць магчымасці сумленнай
і аплачанай працы.
Дзеля таго, каб саюз захоўваў адзінства
думкі і дзеяння, трэба, каб яго арганізацыя і кіраванне былі цвердымі і
мудрымі, а ягоная мэта ў тым, каб кожны рабочы, дзякуючы саюзу, мог павысіць
узровень фізічнага, духоўнага і эканамічнага дабрабыту. І вядома, перш за ўсё
павінны “шукаць Валадарства Божага”, каб не згубіць свой дух і характар.
На адказныя пасады людзей належыць
прызначаць асцярожна і разборліва, абавязкі вызначаць загадзя, каб ніхто не быў
пакрыўджаны. Агульныя сумы грошаў размяркоўваць бесстаронне, клапаціцца аб
працы і фондзе, з якога рабочыя маглі б атрымліваць грашовую дапамогу не толькі
ў выключных выпадках, але і ў старасці, і ў няшчасці.
У заключных абзацах энцыкліка RN
заклікае кожнага ўзяцца за справу, якая выпала на яго долю, “бо вялікае ўжо
зло”, і марудзячы, можна зрабіць яго невылечным. Усім трэба памятаць пра свае
абавязкі, а пралератыям дзейнічаць толькі законнымі сродкамі. Паколь толькі
вера можна выкараніць зло, людзі павінны ўпэўніцца ў тым, што перш за ўсё
патрэбна вяртанне да сапраўднага хрысціянства, без якога не дзейнічаюць і не
маюць сілы нават самыя разумныя планы.
Кожны слуга Касцёла павінен аддаваць
справе ўсе сілы розума і волі, святары павінны несці людзям евангельскае
вучэнне аб хрысціянскім жыцці, усімі сродкамі імкнуцца да дабра народа, і перш
за ўсё – абуджаць у сэрцах любоў, валадарку і каралеву ўсіх дабрадзейнасцяў, бо
толькі з ёй можна дасягнуць поспеху, “у ёй сканцэнтраваны ўвесь евангельскі
закон”.
Гэты незвычайны дакумент ужо 113 год
заахвочвае людзей аналізаваць грамадскія адносіны, і не губляе сваёй актуальнасці
ва ўмовах глабалізацыі. Вопыт экуменічнай еднасці, калі розныя канфесіі разам
працуюць над дабрачыннымі праектамі і абвяшчаюць Евангелле, з’яўляецца чарговым
імпульсам да дасягнення евангелічнай справядлівасці ў сучасным свеце.
На английскай мове —http://w2.vatican.va/content/leo-xiii/en/encyclicals/documents/hf_l-xiii_enc_15051891_rerum-novarum.html
На польскай —http://www.rzeczynowe.pl/rerum_novarum_tekst_encykliki.html
На русском —http://jan.by/2/bibl/18-dakumety-kastsjola/195-rerum-novarum-qpapa-lev-xiiiq
Тэрэза Клімовіч, “RERUM NOVARUM 15 V 1891”, Krynitsa.info
